تأدیب
تأدیب؛ ادب‌آموزی.
تأدیب، نوعی از تربیت اسلامی است که هدایت رفتار انسان را بر اساس آموزه‌های دینی، پیگیری می‌کند. هر منظومۀ فرهنگی و اجتماعی با توجه به جهان‌بینی و سازه‌های معرفتی و ارزشی خود، نظام خاصی از آداب و روش ادب‌آموزی را مورد توجه قرار می‌دهد. تأدیب ناظر به قاعده‌مندکردن رفتارها و حالات درونی، طبق قواعدی معین است که در سبک زندگی اسلامی، مهم است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی «تأدیب» از ریشۀ «ادب»، به‌معنای آراستن رفتار یا نفس است. تأدیب در متون دینی با مفهوم تربیت و نیز تهذیب نفس، قرابت معنایی دارد. از این منظر، تأدیب به‌معنای ایجاد نیکویی و تغییر مثبت در انسان است.[۱] تأدیب در علم فقه گاهی به‌معنای تربیت کودک همراه با تنبیه به‌عنوان وظیفۀ والدین و آموزگار[۲]و گاهی مترادف «تعزیر» به‌معنای مجازات آمده است.[۳] مفهوم تأدیب سه قلمرو شناختی، عاطفی و رفتاری انسان را دربرمی‌گیرد و متناظر با آنها شامل علم‌آموزی، اصلاح خلقیات و ویژگی‌های درونی و فراگیری آداب و رفتارهای پسندیده می‌شود.[۴]
زمینه‌های تأدیب
الف). زمینه‌های شناختی
متون دینی «عقل» را اولین و مهم‌ترین زمینۀ پذیرش ادب و رفتار مؤدبانه معرفی کرده است که از عمق فطرت انسان ناشی شده و به حقیقت باطنی دست می‌یابد.[۵] این بعد باطنی و الهی به‌عنوان منبع معرفت به انسان کمک می‌کند که با سامان‌دهی رفتار، سعادت فردی و اجتماعی را فراهم کند.[۶] انسان با عمل‌کردن مطابق عقل، خوشبختی را به‌دست می‌آورد.[۷] در همین چارچوب، همراهی با صاحبان عقل انسان را با ادب تربیت می‌کند. ملاک ثواب رفتارهای مثبت افراد نیز به عقل آنها نسبت داده شده و فضایل افراد با میزان فهم آنها سنجیده می‌شود.[۸] تکیه بر عقل نشانه‌هایی دارد که رفتار و گفتار انسان را از دیگران متمایز می‌کند و آداب متفاوتی را برای او رقم می‌زند. امام علی زبان را ترجمان و بیانگر عقل دانسته است.[۹] از نظر آموزه‌های دینی، عقل نه‌تنها در تحقق ادب میان انسان با سایر مخلوقات بلکه در ارتباط میان مخلوق و خالق زمینۀ برترین عبادت را فراهم می‌کند. امام علی معتقد است که عبادت خدا چیزی برتر از عقل نیست.[۱۰]
ب) زمینه‌های اعتقادی
هر نظام اعتقادی ادب ویژۀ رفتاری را ایجاد می‌کند. نوع باور به خدا، انسان، طبیعت و سعادت در شیوۀ تأدیب اثرگذار است. برای مثال باور به توحید خداوند سبک زندگی خاص را در ابعاد سیاسی، حقوقی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در پی دارد و روش‌های خاصی را برای تأدیب بشر ایجاد می‌کند.[۱۱]کسی که به حضور خدا در همه‌جا باور دارد، حتی در جاهای خلوت گناه نمی‌کند و گناه را بی‌ادبی در برابر خدا می‌داند؛ برای مثال وقتی زلیخا به‌دلیل شرم از بت، روی آن پارچه انداخت و از یوسف درخواست بی‌ادبانه کرد، ادب یوسف که ریشه در باور او به حضور خدا در همه‌جا داشت، باعث شد که مرتکب خیانت جنسی نشود.[۱۲] در همین راستا امام خمینی عالم (دنیا) را محضر خدا می‌داند و از مردم می‌خواهد که در محضر خدا گناه نکنند.[۱۳]
ج) زمینه‌های آموزشی
در سبک زندگی اسلامی، آموزش ادب جایگاه بالایی دارد و در این میان بر آموزش ادب به کودکان به‌دلیل موقعیت سنی و ویژگی‌های خاص روانشناختی، تأکید بسیار شده است[۱۴] در روایت‌های دینی به مراحل سه‌گانۀ تربیت فرزند و ادب‌آموزی او، از تولد تا 21سالگی اشاره شده است. بر اساس این روایات، کودک تا هفت‌سالگی در خانه مقام سروری دارد. هفت سال دوم، سن تعلیم و ادب‌پذیری و فرمان‌برداری بوده و هفت سال سوم، سن نظرخواهی و مشورت است.[۱۵] کارشناسان این مرحله‌بندی تربیتی را مطابق با اقتضائات سنی و روانی فرزند دانسته و معتقدند که کودکان در هفت سال اول برای آموزش‌های غیرمستقیم و هفت سال دوم برای آداب‌آموزی مستقیم آمادگی دارند، اما فرزند در هفت سال سوم زندگی به تناسب فطرت خود، برای پذیرش نیازمند استدلال عقلی است و از طرف دیگر مانند یک وزیر باید مورد مشورت قرار بگیرد.[۱۶]امروزه مدرسه به‌عنوان خانۀ دوم کودکان، محیط مناسبی برای تأدیب شناخته می‌شود. علاوه‌بر برنامه‌ریزی‌های درسی و آموزش، محیط‌آرایی و رفتار عوامل مدرسه نیز در ادب‌آموزی دانش‌آموزان مؤثر است. به‌طور مثال داشتن روابط نیکو در میان معلمان و مدیران با یکدیگر و همچنین احترام به افکار دانش‌آموزان می‌تواند به‌صورت پنهانی در آداب دانش‌آموزان مؤثر واقع شود. همچنین استفاده از تحقیق و کتاب‌های داستانی و کلیپ‌های مربوط با آداب نیز می‌تواند در ادب‌آموزی دانش آموزان تأثیر گذار باشد.[۱۷]
د) همنشینی
بر اساس آموزه‌های دینی بسیاری از آداب رفتار در زمینه‌های مختلف و رشد اخلاق و پیشرفت در تربیت نفس از طریق معاشرت با دیگران حاصل می‌شود.[۱۸] نقش همنشین در تکوین یا تغییر آداب تا آن حد با اهمیت است که رسول خدا انسان را به دین‌دوست و همنشین خود دانسته و به همگان توصیه کرده است که در انتخاب دوستان خود دقت داشته باشند.[۱۹] پیشوایان دین، مجالست با دانشمندان را دارای برکت برشمرده[۲۰] و به همنشینی با عالمان،[۲۱] مؤمنان[۲۲] و نیکان سفارش کرده‌اند.[۲۳]
ه) زمینه‌های محیطی
از زمینه‌های مهم مؤثر بر ادب‌آموزی، عوامل محیطی مانند جغرافیا، نوع خانواده، آب‌وهوا، شهرنشینی یا روستانشینی است که بر گرایش و نحوۀ ادب‌آموزی اثرگذار است. برای مثال صاحب‌نظران حتی رحم مادر را در گرایش به نوع آداب و تربیت مؤثر می‌دانند و معتقدند که شرایط روحی مادر در دورۀ بارداری نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت کودک دارد و به شکوفایی برخی ویژگی‌های ارثی کمک و یا از شکوفایی آن ممانعت می‌کند و تأثیر مستقیم در ادب‌آموزی، شخصیت اخلاقی و صفات روحی فرزند دارد. همچنین به نظر کارشناسان، وراثت (ژنتیک) می‌تواند زمینه‌ساز آداب‌پذیری یا آداب‌گریزی را فراهم کند اما این نقش به‌معنای جبرگرایی و ایجاد خلقیات جدیدی نیست بلکه فقط از جهت شدت و ضعف بر روحیات اثرگذار است.[۲۴]
بایسته‌های ادب‌آموزی
1. آراسته‌بودن آموزگار به ادب؛
2. آموزش با كردار، پيش از آموختن ادب با گفتار؛
3. انتخاب مناسب‌ترين زمان براى آموزش؛
4. مديريت و برنامه‌ريزىِ تربيتى؛
5. روان‌‌شناسى مخاطب و برخورد صحيح و علمى با وى؛
6. تشويق نيكوكار براى تنبيه بدكار؛
7. مدارا؛
8. تصريح نكردن به لغزش‌ها؛
9. اجتناب از خشونت بدون ضرورت؛
10. عدالت در كيفر هنگام ضرورت. [۲۵]
11. از نظر قرآن خانواده مسئوليت اصلی تأديب را به‌عهده دارد و مسئوليت پدر دوچندان است.[26]
آفات تأدیب
آفات ادب‌آموزى در خانواده‌ها عبارت است از: افراط در محبّت، برخوردهاى تند و خشن، عصبانيت، تحقير و سرزنش و ناسزاگويى. برخی آفات نیز به سیاست‌گزار فرهنگی بازمی‌گردد، مانند اكتفاكردن به موعظه، به كارگيرىِ خشونت بدون ضرورت و تجاوز از مرز عدالت در كيفر.[۲۶]
مناسب‌ترین زمان تأدیب
تأدیب یک فرایند مستمر است که از بدو تولد شروع می‌شود و تا پیری ادامه پیدا می‌کند؛ اما کارشناسان بهترین و مناسب‌ترین دوران برای این آموزش را دوران کودکی و به‌ویژه هفت سال دوم زندگی کودک می‌دانند. در این دوران که آن را دوران تعلیم خوانده‌اند، کودک نرمش بیشتری برای فراگیری دارد و می‌توان از این فرصت برای آموزش ادب درست زندگی برای او سود جست.[۲۷] امام علی دل نوجوان را به زمینی تشبیه می‌کند که برای پذیرش هر بذری آماده است.[۲۸]
الزامات ادب‌آموزی
1. توجه به تأدیب؛ کارشناسان، توجه والدین به ادب‌آموزی از همان ماه‌ها و سال‌های ابتدایی کودک را توصیه می‌کنند.[۲۹]
2. دانش لازم برای تأدیب؛ ادب‌آموزی کودکان از راه‌های توأم با محبت و مهربانی و در قالب بازی و آموزش‌های کودکانه و با ارائه محتوای صحیح و متناسب، بهتر صورت گیرد؛ از رسول خدا نقل شده که هرکس کودکی دارد، باید با او کودکانه رفتار کند.[۳۰]
3. تلاش و جدیت؛ قرآن کریم دست‌آوردهای تربیتی و غیرتربیتی انسان را حاصل تلاش او می‌داند.[۳۱]
4. عادت به آداب شایسته.
تأدیب در ادبیات فارسی
تأدیب به‌معنای ادب‌آموزی و تربیت، در آثار منظوم و منثور فارسی و ضرب‌المثل‌ها بازتاب گسترده پیدا کرده است و شاعران و نویسندگان مشهور ایرانی دربارۀ آن سروده و نوشته‌اند؛ از جمله مولانا در سروده‌ای، ادب را لطف حق توصیف کرده است:
از خدا جوییم توفیق ادب**بی‌ادب محروم گشت از لطف رب
بی‌ادب تنها نه خود را داشت بد**بلک آتش در همه آفاق زد
مائده از آسمان در می‌رسید**بی‌شری و بیع و بی‌گفت و شنید
درمیان قوم موسی چند کس**بی‌ادب گفتند کو سیر و عدس
منقطع شد خوان و نان از آسمان**ماند رنج زرع و بیل و داس‌مان.[۳۲]
پانویس
- ↑ امامی‌راد و محامی، «بررسی مفهوم ادب و تادیب و نسبت آنها با تربیت و واژه‌های مرتبط دیگر»، 1393ش، ص41.
- ↑ طباطبایی، العروه الوثقى، 1409ق، ص310.
- ↑ طباطبایی، ریاض المسائل في تحقیق االحکام بالدالئل، 1423ق، ج10؛ صانعی، «بررسی فقهی قلمرو اجرای تعزیر و تأدیب کودک»، 1397ش، ص38.
- ↑ امامی‌راد و محامی، «بررسی مفهوم ادب و تادیب و نسبت آنها با تربیت و واژه‌های مرتبط دیگر»، 1393ش، ص33.
- ↑ رضایی و دیگران، «عقل در قرآن از منظر تفسیر المیزان با رویکرد فلسفی»، 1402ش، ص182.
- ↑ حسین‌زاده، سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، 1393ش، ص84.
- ↑ حسین‌زاده، سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، 1393ش، ص83-84.
- ↑ کلینی، کافی، 1365ش، ج1، ص12.
- ↑ آمدی، غرر الحکم، 1366ش، ص209.
- ↑ حر عاملی، وسائل الیشعه، 1412ق، ج15، ص13.
- ↑ حسین‌زاده سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، 1393ش، ص86.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، 1404ق ج1، ص342.
- ↑ خمینی، صحیفه امام خمینی، 1378ش، ج13، ص461.
- ↑ حسین‌زاده سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، 1393ش، ص150.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، 1412ق، ج،15 ص195.
- ↑ «قرائتی از یک حدیث نبوی پیرامون مراحل و دوره های تربیتی; راهنمای تربیت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ ندیمی شاهوردی، «نقش مدارس در پرورش اخلاق و ادب دانش‌آموزان»، زمستان 1396ش، ص125.
- ↑ حسین‌زاده سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، 1393ش، ص187.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۳۷۵.
- ↑ بغدادی، تاریخ بغداد، 1417ق، ج۴، ص۱۶۰.
- ↑ متقی هندی، کنزالعمال، 1989م، ج۱۰، ص۱۷۰.
- ↑ دیلمی، اعلام‌الدین، ۱۴۰۸ق، ص198.
- ↑ ورام، مجموعه ورام، بی‌تا، ج۲، ص۱۲۲.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، 1391ش، ج۱، ص۹۴-۹۵.
- ↑ «ادب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ «ادب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ سورۀ تحریم، آیۀ 6.
- ↑ یوسفیان، مدیریت در خانه و خانواده، 1378ش، ص91.
- ↑ نهج‌البلاغه، ترجمۀ شهیدی، ص297.
- ↑ ابن‌بابويه، من لايحضره الفقيه، 1413ق، ج3، ص484.
- ↑ سوره نجم، آیه 39.
- ↑ قمى، تفسير القمی، 1404ق، ج2، ص164.
منابع
- قرآن کریم.
- نهج‌البلاغه، ترجمۀ سیدجعفر شهیدی، تهران، علمی و فرهنگی، 1387ش.
- آمدی، عبدالواحد ، غرر الحکم، قم، مکتب الاعلام اسلامی، 1366ش.
- «ادب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1403ش.
- «قرائتی از یک حدیث نبوی پیرامون مراحل و دوره‌های تربیتی؛ راهنمای تربیت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
- ابن‌بابويه، محمد بن على، من لايحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
- امامی‌راد، احمد، محامی، مصطفی، «بررسی مفهوم ادب و تأدیب و نسبت آنها با تربیت و واژه‌های مرتبط دیگر»، مجلۀ مطالعات فقه تربیتی، دورۀ 1، شمارۀ 2، سال 1393ش.
- بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمية، 1417ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412ق.
- حسین‌زاده، علی، سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1393ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش.
- دیلمی، حسن بن أبي‌الحسن، اعلام‌الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسة آل‌البيت لإحياء التراث، ۱۴۰۸ق.
- رضایی، سجاد و دیگران، «عقل در قرآن از منظر تفسیر المیزان با رویکرد فلسفی»، مجلۀ خردنامۀ قرآن و حدیث، دورۀ اول، شمارۀ 1، پاییز و زمستان 1402ش.
- صانعی، ابوذر، «بررسی فقهی قلمرو اجرای تعزیر و تأدیب کودک»، مجلۀ مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال 11، شمارۀ 2، بهار و تابستان 1397ش.
- طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، قم، چاپخانه مکتب العالم الاسلامی، 1423ق.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروه الوثقى، بیروت، موسسه األعلمی، 1409ق.
- قمى، على بن ابراهيم، تفسير قمی، قم، دار الكتاب، 1404ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- متقی هندی، علاءالدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹م.
- مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، بین‌الملل، ۱۳۹۱ش.
- مولانا، مثنوی معنوی، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1403ش.
- ندیمی شاهوردی، هادی، «نقش مدارس در پرورش اخلاق و ادب دانش‌آموزان»، مجلۀ روانشناسی و علوم رفتاری ایران، شمارۀ 12، زمستان 1396ش.
- ورام، ابن ابی فراس، مجموعه ورام، قم، مکتبة الفقیه، بی‌تا.
- یوسفیان، نعمت‌الله، مدیریت در خانه و خانواده، تهران، مرکز تحقیقات اسلامی، 1378ش.