موسیقی

موسیقی

موسیقی؛ دانش و مهارت آوایی بیان احساسات و اندیشه‌ها. علاقمندی به موسیقی و بهره‌گیری از آن برای بازنمایی احساس و اندیشه، ریشه در میل فطری انسان به زیبایی دارد. موسیقی در طیفی از تعالی تا ابتذال، به عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، نظامی و زیست روزمرة انسان‌ها وارد شده و همواره حضور اثرگذار داشته است. موسیقی در فرهنگ اسلامی ـ ایرانی نیز با کارکردهای گوناگون، همراه بوده است.

مفهوم‌شناسی

واژۀ موسیقی برگرفته از واژة یونانی(mousikē) به صنعت یا فن آهنگ‌ها و نغمات، دانش ‌سازها و آوازها و مهارت تألیف الحان، اشاره دارد. در زبان فارسی پیش از کاربرد واژۀ موسیقی، واژة «خنیا» به‌معنای نوای خوش، رایج بوده است. موسیقی در اصطلاح، به‌معنای فن ترکیب صداها به‌شکل متناسب است تا در شنونده مؤثر واقع شود و به آن زیبایی و مطلوبیت ببخشد. موسیقی از این منظر، هنر آمیزش ساز و آواز برای بیان احساس و یا انتقال زیبایی یا یک ایدة اجتماعی است. غنا به‌معنای آواز و صدای انسان، بخشی از موسیقی است.

تاریخچه

موسیقی به‌عنوان سازوکار پاسخ به بخشی از نیاز زیبایی‌شناختی انسان، در طول تاریخ با زندگی بشر همراه بوده است؛ اما حضور موسیقی به‌مثابه دانش یا مهارت مبتنی بر قواعد در زندگی بشر تا 8 قرن پیش از میلاد، قابل رهگیری است. در آیین مسیحیت، موسیقی از طریق سرودهای مذهبی توسعه و تکامل یافت. در ایران، نخستین اطلاعات مکتوب موسیقی به دورة هخامنشی بازمی‌گردد که سه نوع موسیقی مذهبی، رزمی و بزمی رواج داشته است؛ اما پیشرفت موسیقی در ایران باستان، در دورة ساسانی و توسط چهره‌هایی مانند باربد، نکیسا، سرکیس، رامتین و بامشاد، تحقق یافت. تأثیر موسیقی دورة ساسانی بر کشور‌های همجوار تا قرن‌ها ادامه داشت. موسیقی در جهان عرب، پس از گسترش اسلام و مرزهای جغرافیایی آن، با تأثیر از موسیقی ایرانی رشد کرد و به‌ویژه در دورة عباسیان، به کمال رسید. در این دوره اگرچه وجه لهوی و بزمی موسیقی به‌دلیل همنشینی با قدرت،بیشتر مورد توجه قرار گرفت، اما‌ وجه نظری و هنری آن مورد توجه حکما و عرفای مسلمان واقع شد. در این دوره به دلیل غلبۀ وجه مبتذل موسیق، امامان شیعه آشکارا به مخالفت با آن پرداختند و در فقه اسلامی، این وجه از موسیقی، مصداق بارز «لهو» و «قول‌الزور» دانسته شد که در قرآن به آن اشاره شده است. پرداخت نظری و فلسفیِ اندیشمندانی چون کندی، فارابی، ابن‌سینا، شیخ اشراق،‌ غزالی و مولانا موجب شد که بعد نظری موسیقی از ابتذال نجا‌ت ‌یابد.

جایگاه هنری موسیقی

صاحب‌نظران مسلمان، هنر را حقیقتی از عالم بالا و ترکیبی از خلاقیت، ابتکار، احساس و اندیشه با کارکرد اشاعة عاطفه و خلق زیبایی دانسته‌اند. در بهره‌مندی از این ویژگی‌ها، موسیقی از میان هنرهای هفتگانه، جایگاه نخست را دارد. وجه مشترک تمامی این هنرها سه عامل تخیل، احساسات و عواطف و چندمعنایی بودن است.

اندیشمندان برجستة موسیقی

پیشینۀ توجه علمی و اندیشه‌ای به موسیقی، به افلاطون و ارسطو بازمی‌گردد. اندیشمندان مسلمان نیز از سده‌های نخست تاریخ اسلام به موسیقی توجه داشته و آثار گران‌سنگی را برجای نهاده‌اند. برخی از چهره‌های موسیقی جهان اسلام عبارتند از:

1. ابراهیم موصلی (125-188ق)، موسیقی‌دان برجسته‌ای بوده که آفرینش نزدیک به 900 اثر موسیقایی را به او نسبت داده‌اند.
2. اسحاق موصلی (150-235ق)، از موسیقی‌دان‌های برجستة دربار عباسیان و نویسندة کتاب «النغم و الایقاع» و مخترع یک گام بود.
3. زریاب ابوالحسن‌ بن نافع (م‌232ق) ملقب به زریاب کبیر، بنیانگذار مدرسه‌ای در قرطبة اندلس و ترویج کننده موسیقی اسلامی ایرانی در اروپا است.
4. یعقوب ‌بن اسحاق کندی (185-265ق) مشهور به فیلسوف عرب، او 10 رساله دربارة موسیقی از «رسالة فی‌اللحون و النغم» نوشته است.
5. ابونصر فارابی (259-339ق) مقلب به معلم ثانی، کتاب «الموسیقی الکبیر» او نخستین متن کامل و دقیق علمی است که سال‌های متمادی در اروپا تدریس می‌شد.
12. ابوالفرج اصفهانی (283-356ق)، صاحب کتاب «الاغانی» بزگ‌ترین اثر ادبی و موسیقایی در تمدن اسلامی است که در 25 جلد شامل 700 گزارش، 30 هزار بیت و 1200 زندگی‌نامه از ادیبان، شاعران و موسیقی‌دانان است.
6. احمد بن یوسف خوارزمی (م370ق)، او سه کتاب از دانشنامة معروف «مفاتیح العلوم» را به موسیقی اختصاص داده و در آن به شرح آلات موسیقی و قواعد آهنگ و ضرب پرداخته است.
7. ابوعلی سینا (370-428ق)، او در کتاب‌ها و رساله‌های متعددی به موسیقی پرداخته، اما اثر مهم‌ او «دانشنامة علایی» است.
8. ابن‌زیله (م440ق)، از شاگردان ابن‌سینا و مؤلف کتاب «الکافی فی‌الموسیقی» است. از مهم‌ترین کارهای او پرداختن به جنبه‌های اخلاقی موسیقی است.
9. اخوان الصفا؛ در بخش پنجم رسائل اخوان‌الصفا به تحلیل نظری و مبانی عرفانی و معنوی موسیقی پرداخته‌اند.
10. امام محمد غزالی (450-550ق)، «آداب السماع و الوجد» هشتمین بخش از «ربع عادات»، کتاب «احیاء علوم‌الدین» به موسیقی اختصاص دارد.
11. شهاب‌الدین سهروردی (539-632ق)، باب‌های 22 و 25 کتاب «عوارف المعارف» را به موسیقی اختصاص داده است. از نظر او موسیقی بر سه گونۀ حلال، حرام و شبهه‌ناک تقسیم می‌شود.
13. صفی‌الدین ارموی (613-693ق)، او صاحب‌ آثار متعدد از جمله کتاب «المیزان فی‌علم الادوار و الاوزان» است. او مخترع دو ساز و گام مشهور ارموی است.
14. عبدالقادر مراغی (754-838ق)، شرحی بر کتاب ارموی نوشته و خود مؤلف کتاب معروف «جامع الالحان» است. از وی که در دوره تیموریان می‌زیسته، به‌عنوان آخرین موسیقی‌دان برجسته نام ‌برده‌اند.
صاحب‌نظران دیگری چون ابوالوفا بوزجانی، ‌ابوریحان بیرونی، ‌عمر خیام،‌ خواجه ‌نصیر‌الدین طوسی و قطب‌الدین شیرازی نیز موسیقی را به صورت علمی مورد توجه قرار داده‌اند.

جایگاه موسیقی در فرهنگ ایرانی

موسیقی در فرهنگ ایرانی جایگاه برجسته‌ای دارد تا جایی که برخی، فرهنگ ایرانی را فرهنگ «موسیقایی» می‌نامند. خنیای ایرانی بازتابی از باورها،‌ سبک‌ زندگی و اندیشة ایرانیا بوده است و آنها نیایش‌های مذهبی خود را با سرودهای مقدس می‌خواندند. در جنگ‌ها از شیپور، نقاره، دهل،‌ کرنا و سرنا استفاده می‌کردند. کورش در جنگ برای ترساندن سپاه دشمن دستور به نواختن طبل و شیپور می‌داد و برای تهییج سربازان خود، از آنان می‌خواست که سرود بخوانند. ‌ ایرانیان در بزم‌ها و جشن‌هایی چون مهرگان و نوروز با استفاده از عود، چنگ، نی، چغانه و بربط هنرنمایی می‌کردند. امروزه نیز موسیقی در ابعاد مختلف زندگی ایرانیان حضور چشمگیر دارد که برخی نمونه‌های آن عبارت است از:

1. تعزیه؛ هنری مرکب از موسیقی سازی و آوازی؛
2. موسیقی زورخانه‌ای؛ تنها ورزش در جهان که با موسیقی و همراه با اشعار حماسی، عرفانی و دینی و به صورت زنده اجرا می‌شود. موسیقی زورخانه‌ای حاوی فرهنگ پهلوانی، آداب عیاری، قلندری و فتوت است.
3. موسیقی جنگ؛ در هشت‌ سال دفاع مقدس ایرانیان، موسیقی در قالب‌های مختلف کلاسیک، سنتی، محلی و نوحه‌خوانی برای همدردی، تسلیت، تهییج و روحیه‌دهی حضور داشت. «کجایید ای شهیدان خدایی»، «ممد نبودی..»، «دایه دایه....» و «خجسته باد این پیروزی..»، برخی از موسیقی‌های نوستالژیک‌ دوران دفاع مقدس است.
4. موسیقی عروسی و جشن‌ها؛ انواع موسیقی شاد در مجالس‌ عروسی، عقد، تولد و جشن‌های ملی و مذهبی ایرانیان اجرا می‌شود.
5. موسیقی سوگ؛ ایرانیان از موسیقی در مراسم خاک‌سپاری، ترحیم و سالگرد متوفیان نیز بهره می‌گیرند.
6. لالایی؛ یکی از موسیقی‌های دیرینة مردم ایران، لالایی‌هایی است که در کنار گهوارۀ کودک توسط مادر، دایه یا پرستار خوانده می‌شود.
7. کارآوا (موسیقی کار)؛ کارآوا از انواع مهم موسیقی سنتی ایرانیان است. کارآوا نغمه‌های آهنگین و کوتاهی است که ایرانیان هنگام کار همراه با شور و شادی می‌خوانند.
8. موسیقی درمانی؛ امروزه موسیقی برای روان‌درمانی و به‌منظور ایجاد نگرش مثبت، تمایل به انجام کارها به‌طور دقیق و درست، بالابردن حس همکاری و موفقیت در کارها و مشاغل و ایجاد همبستگی در فعالیت‌های جمعی از پیش طراحی‌شده، به کار می‌رود.

مصرف موسیقی در ایران

بر اساس آماری که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال 1399ش ارائه کرده است، موسیقی در متن زندگی ایرانیان حضور دارد؛ 92 درصد مردم ایران به موسیقی گوش می‌دهند و میانگین مصرف روزانة آنها یک ساعت و 12 دقیقه و در سن 15 تا 29 سال، دو ساعت است. از این میزان، 76.9 درصد افراد در خانه، 17.9 درصد در مسیر راه و 5.1 درصد در محل کار به موسیقی گوش می‌دهند. از میان انواع سبک‌های موسیقی، موسیقی سنتی با 46.2 درصد و پاپ ایرانی با 37.1 درصد، در صدر سبک‌های موسیقی مورد علاقه ایرانیان قرار دارد. بیش از 53 درصد ایرانیان، موسیقی مورد علاقه خود را از طریق اینترنت، تهیه می‌کنند.

کارکرد‌های موسیقی

کارکردهای مختلفی برای موسیقی بر شمرده‌اند که برخی از مهم‌ترین‌ آنها عبارت است از: ابراز و بیان احساسات و عواطف، لذت زیبایی‌شناختی، سرگرمی، ارتباطی، به‌مثابه یک زبان، بازنمایی نمادین، واکنش‌های فیزیکی و عینی مانند برانگیختن رفتارهای یک جمعیت، رفتارهای تهاجمی در جنگ، تقویت همنوایی با هنجارهای اجتماعی، کمک به تداوم و پایداری فرهنگ، کمک به یکپارچگی جامعه و روان‌درمانی.

1. همبستگی اجتماعی

فعال‌شدن ظرفیت همبستگی اجتماعی از طریق موسیقی از دو طریق موسیقی محلی (فولکور) و موسیقی ملی صورت می‌گیرد. موسیقی محلی حکایت‌کنندة شاخصه‌های فرهنگی هریک از اقوام ایرانی بوده و بیان‌کنندة فلسفة زندگی و رسومات آنها است. گسترش این نوع موسیقی در بعد محلی انگیزه‌بخش روحیه و تلاش جمعی است و در بعد ملی به‌دلیل تبلور وابستگی احساسی و عاطفی در قالب کلان ملی،‌ موجب وحدت و انسجام اجتماعی است.

2. توسعة گردشگری

موسیقی در تمام جهان بخش اساسی از تجربیات فرهنگی و به‌عنوان یک جاذبه و معرِّف وضعیت معیشت و سبک زندگی است. گردشگران به‌طور کلیشه‌ای انتظار دارند حضورشان در مکان‌های فرهنگی با موسیقی آن محل همراه شود. موسیقی از طریق اجرای مراسم‌، جشنواره‌ها و برپایی کارگاه‌های آموزشی مرتبط با سبک‌های مختلف محلی، کمک شایانی در توسعة گردشگری می‌کند.

3. توسعة اقتصادی

امروزه موسیقی یک فعالیت‌های هنری پردرآمد محسوب می‌شود؛ اما اقتصاد موسیقی با چالش‌هایی دربارۀ تعریف موسیقی فاخر، بورکراسی کنسرت‌ها، حق مالکیت و فقدان زیر‌ساخت‌ها برای شکل‌گیری بازار موسیقی، روبه‌رو است.

4. سیاسی

حاکمیت در هر جامعه‌ای می‌کوشد از ظرفیت موسیقی در جهت تحکیم قدرت، تهییج هواداران و تبلیغ برای نظام حاکم بهره بگیرد. گروه‌های ‌معارض و مخالف نیز تلاش می‌کنند از ظرفیت موسیقی برای انتقال و اشاعة پیام‌های اعتراض‌آمیز، تحریک مخالفان، حفظ همبستگی درون‌گروهی و یا نقد نظام حاکم، استفاده می‌کنند.

5. تبلیغ ارزش‌های دینی

ادیان مختلف از ظرفیت موسیقی برای اثرگذاری محتواهای خود بهره برده‌اند. اندیشه‌های زرتشت در قالب مجموعه اشعاری به نام «گاتها» و آهنگ همراه سروده شده تا راحت‌تر در ذهن مردم جای بگیرد. کلیسا از موسیقی در راستای برانگیختن عواطف جمعی در جشن‌‌های مذهبی یا جنگ بهره می‌برد. مهم‌ترین نقش موسیقی در کلیسا ایجاد حالت خضوع و خشوع محض، زدودن فردیت و حل‌شدن در جمع بوده است. مسلمانان نیز در اذان، دعا و قرائت قرآن، از موسیقی آوازی بهره برده‌اند. ایرانیان مسلمان در تعزیه، مداحی و نوحه‌خوانی، شبیه‌خوانی، پرده‌خوانی و نقالی از موسیقی بهره می‌گیرند.

6. بهره‌مندی رسانه از موسیقی

رسانه‌های مختلف مانند تلویزیون، رادیو و سینما از موسیقی به‌منظور اثرگذاری بیشتر بر مخاطب بهره می‌برند. بر اساس تحقیقات، بیش از 75 درصد برنامه‌های تلویزیون و رادیو را قطعات موسیقی در سه قالب موسیقی متن، موسیقی حاشیه‌ای و موسیقی مستقل، تشکیل می‌دهند.

چالش‌های موسیقی

موسیقی به‌عنوان یک کالای فرهنگی در تمام جوامع با کژکارکردها و چالش‌های گوناگون روبرو می‌شود.

1. آسیب‌های روانی

تحقیقات ثابت کرده که افراد افسرده بیشتر به موسیقی غمگین گرایش دارند، در حالی که زیاد گوش‌کردن به موسیقی احتمال ابتلا به افسردگی را تا 8 برابر افزایش می‌دهد. همچنین میزان پرخاشگری افرادی که موسیقی پرسروصدا گوش می‌کنند بیشتر است. ضمن اینکه گوش‌‌کردن زیاد موسیقی موجب اختلال در سیستم پاداش مغز و به تبع آن اعتیاد به موسیقی را در پی‌دارد. از دیگر آسیب‌های روانی موسیقی افزایش اضطراب، اختلال در مطالعه، ضعف اراده و ایجاد هیجانات کاذب است. همچنین برخی جوانان، موسیقی را برای فرار از هشیاری‌ها، فرار از اختیار و فرار از اندیشه‌های عمیق به کار می‌گیرند تا مجبور نباشند که از هواهای نفسانی و خودخواهی‌ها دست بردارند. بر این اساس، موسیقی می‌تواند مغز جوان‌ها را تخدیر کند و انسان را از قاطعیت بیرون آورد.

2. آسیب‌های جسمی

مصرف بی‌رویه موسیقی می‌تواند به آسیب‌های شنوایی نظیر وزوز گوش، پُرشنوایی، کج‌شنوایی یا درک غیرعادی بینجامد.

3. آسیب‌های معنوی

گوش‌دادن به انواع موسیقی غنایی موجب سستی اراده، غفلت از حقیقت، دورماندن از نجات، ضعف عقل و ضعف ایمان می‌شود.

منابع

• «آشنايي با گات‌ها بخش یکم»، وب‌سایت انجمن زرتشتیان تهران،‌ تاریخ بازدید، 27 شهریور 1402ش.
• ارجمند تاج‌الدینی، پیروز، «آیا بهره‌مندی از موسیقی دستگاهی ایران در تلاوت قرآن مشروعیت دارد؟»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1396ش.
• ارجمند، پیروز، «نقش موسیقی در اتحاد میان اقوام ایرانی و مسلمان بی‌بدیل است»،‌ وب‌سایت ایکنا نیوز، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1393ش.
• «اقتصاد موسيقي و عوامل تأثير گذار در آن»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 4 مرداد، 1391ش.
• امانی، «كارآوا چیست و چه كاركردی دارد؟»،‌ وب‌سایت رادیو گفتگو، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1400ش.
• تاران، حسین، «لالایی چیست؟»،‌ وب‌سایت دفتر انتشارات فناوری آموزش، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1392ش.
• تهرانی، علی‌رضا، «موسیقی اعتراضی چه می‌خواهد؟»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 7 آبان 1401ش.
• حق‌پرست، کاوه، «موسیقی و همبستگی اجتماعی»، وب‌سایت هامون‌ ایران،‌ تاریخ درج مطلب: 20 دی 1393ش.
• حق‌شنو، حورا، «شاهنامة فردوسی از دریچة موسیقی (در گفتگو با استاد لوریس چکناواریان)»، فصلنامة پاژ، شمارة 44، 1401ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، درسنامة غناء و موسیقی، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، نشر فقه روز، 1400ش.
• خمینی، روح‌الله، صحیفة امام، تهران، موسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
• دارابی، علی، «هفت هنر؛ از تعریف تا وجوه مشترک نهفته در آنها»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1396ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت موسسه لغت‌نامة دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، تاریخ بازدید: 29 مرداد، 1402ش.
• رامتین، همایون، «موسیقی در ایران: فصلی فشرده از تاریخ موسیقی در ایران»، مجلة مقام موسیقایی، شمارة 3، پاییز و زمستان 1377ش.
• «روایت عاشورا در قالب پرده‌خوانی و نقالی در حسینیة سرشک نطنز»،‌ وب‌سایت شورای فرهنگ عمومی، تاریخ درج مطلب: 12 شهریور 1399ش.
• زارعی، اشکان، «چرا فرهنگ ایرانی را باید موسیقایی نامید؟»، وب‌سایت روزنامة مردم‌سالاری، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1400ش.
• زاهدی، تورج، «نگاهی به جایگاه موسیقی در فرهنگ ایرانی، اسلامی»، مجلة بیناب، شمارة 7، 1383ش.
• ساطعی، عشرت، تأثیر موسیقی بر روان، زنجان، نیکان، 1382ش.
• «سیاست و موسیقی پیشینة سیاست و موسیقی،‌ سیاست و موسیقی ایران»، وب‌سایت حقوق نیوز،‌ تاریخ بازدید: 10 شهریور 1402ش.
• شریفی، احسان، «اعتیاد به موسیقی و‌ آسیب‌های آن»، کنفرانس بین‌المللی روانشناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی، 1399ش.
• صحافی، محمدجواد، «نگاهی به تاريخچه موسيقی مذهبی در ايران»، وب‌سایت سرپوش، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1402ش.
• «ضرر موسیقی از دید دانشمندان جهان»،‌ وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 18 خرداد 1390ش.
• فاتح‌راد، غزال و محمدی‌ها، پریا، «تبیین و تحلیل اقتصاد هنر (موسیقی)»، همایش ملی اقتصاد اخلاق، 1395ش.
• فاطمی، ساسان، «موسیقی و جشن در فرهنگ‏های ایرانی‏ (بررسی نمونه‏‌هایی از ایران، آسیای میانه، قفقاز و افغانستان)»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 10 مرداد 1390ش.
• «فرق موسیقی با غنا»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1395ش.
• قاسمی، وحید، «تعامل موسیقی و جامعه»، مجلة کاوش‌نامه،‌ شماره 5 و 6، 1382ش.
• کاتب بلخی خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، بیروت، دار الكتاب العربي، بی‌تا.
• کلانتری، محسن و قیامی مریم، «گردشگری موسیقی؛ موسیقی تربت جام»، فصلنامة فضای گردشگری، شمارة 15،‌ 1394ش.
• «گروه سنتی عرفانی مجالس ترحیم»،‌ وب‌سایت آوا و نوا، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1402ش.
• لطفی، «خلأهای اقتصاد موسیقی در ایران»، وب‌سایت روزنامة اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 3 اردیبهشت 1389ش.
• محمدی، سارا، «۱۰ تا از مضرات موسیقی بر اساس دلایل علمی (چرا گاهی موسیقی بد است)»، وب‌سایت می‌نویسم،‌ تاریخ درج مطلب، 30 بهمن 1399ش.
• مختاباد، سید غلام‌حسین، «نقش و کارکرد موسیقی ایرانی در رادیو و تلویزیون»، فصلنامة رادیو تلویزیون، شمارة 9، 1388ش.
• مرتضوی‌کیاسری، سیدحسن، «موسیقی و اقتصاد»، وب‌سایت روزنامة شرق، 25 اردیبهشت 1401ش.
• «موسیقی زورخانه‌ای؛ حافظ فرهنگ میرا و شفاهی ایرانی»، وب‌سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: 9 تیر 1402ش.
• موسوی‌تبار، سیدمهدی، «مصرف موسیقی ایرانی‌ها به روایت آمار»، روزنامة فرهیختگان، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1399ش.
• «نوستالژی موسیقی دفاع مقدس/ کربلا کربلا ما داریم می‌آییم»، وب‌سایت خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1401ش.
• Becker, Rachel, “What is Music?”, study.com, visited on: Sep 18, 2023.
• Deguzman, Kyle, “What is a Film Score, Movie Score vs. Soundtrack Explained”, studiobinder website, On: NOVEMBER 7, 2021.
• Epperson, Gordon “music”, On Encyclopedia Britannica, on: Sep 8, 2023.
• Merriam, ALAN P, THE ANTHROPOLOGYOF MUSIC, Northwestern University Press, Evanston, Illinois 60208-417 0, 1964.