خانواده درمانی
خانواده‌درمانی؛ نوعی مشاورۀ روانشناختی برای کمک به سلامت روان و بهبود الگوهای ارتباطی در خانواده.
خانواده‌درمانی (Family Therapy)، از روش‌های نوین روان‌درمانی است که بر بهبود روابط خانوادگی و حل مشکلات درون خانواده تمرکز دارد. این روش درمانی، ریشۀ مشکلات فردی را در تعاملات و روابط خانوادگی بررسی کرده و بیشتر زمانی پیشنهاد می‌شود که کودکان و نوجوانان دچار مشکل شده یا یکی از افراد بزرگسال در خانواده، درگیر مشکلات شدیدی باشد به‌صورتی‌که کل خانواده را تحت تأثیر قرار دهد. در ایرانِ اسلامی نیز خانواده‌درمانی می‌تواند در چارچوب فرهنگ اسلامی- ایرانی اتفاق بیفتد که نیازمند توجه به ارزش‌ها، باورها و ساختارهای اجتماعی متناسب با این فرهنگ است. در عین حال، توجه به تغییرات اجتماعی و نیازهای مدرن می‌تواند به خانواده‌های امروزی، در حل مشکلات کمک کند.
تعریف خانواده‌درمانی
خانواده‌درمانی، مداخله‌ای است که بر تغییر تعاملات میان اعضای خانواده متمرکز بوده و تلاش می‌کند کارکرد خانواده به‌عنوان واحدی متشکل از تک‌تک اعضای آن بهبود یابد. در این روش نوین درمانی، هدف درمانگر، شناسایی مشکل، بررسی روابط بین اعضای خانواده، بررسی نقش و وظایف اعضای خانواده و در نهایت، تغییر ساختار خانواده با استفاده از تکنیک موجود و تخصصی است.[۱]
خانواده‌درمانی، براساس اصول اسلامی‌ایرانی، ترکیبی از اصول روان‌شناسیِ خانواده‌درمانی و ارزش‌های دینی و فرهنگی اسلام و ایران است. این رویکرد، با توجه به آموزه‌های اسلامی و نیز ویژگی‌های فرهنگ ایرانی، به‌دنبال تقویت بنیان خانواده، بهبود روابط بین اعضای خانواده و حل مشکلات خانوادگی در چارچوبی همسو با اعتقادات و سنت‌های جامعه است.[۲]
پیشینه خانواده‌درمانی
در اواخر دهۀ ۱۹۴۰م و اوایل دهۀ ۱۹۵۰م، یعنی پس از جنگ جهانی دوم و گردهمایی مجدد اعضای خانواده بعد از جدایی‌ها، رویکردی با عنوان «خانواده‌درمانی»، شکل گرفت. پس از چند دهه رشد خانواده‌درمانی، توجه به جنبه‌های معنوی خانواده، درمانگران را وارد فضای جدیدی از مداخله‌ها کرد که در آن، نه‌تنها به دین‌داری زوج‌ها پرداخته بلکه از آن برای حل سایر ابعاد ارتباطی خانواده‌ها استفاده شد.[۳]
در ایران نیز دکتر باقری ثنایی ذاکر که به‌عنوان پدر مشاورۀ خانواده شناخته می‌شود، از سال ۱۳۵۵ش، فعالیت حرفه‌ای خود را در حوزۀ درمان خانواده آغاز کرد. بنیان‌گذاری و تدوین برنامۀ مشاورۀ خانواده در شورای عالی برنامه‌ریزی در سال ۱۳۶۵ش، در ایران از طریق تلاش‌های او انجام شد. امروزه، با گسترش فعالیت‌های خانواده‌درمانی، رویکردهای متنوعی از جمله خانواده‌درمانی ساختاری، تجربه‌نگر، سیستمی، راه‌حل محور، راهبردی و روان‌تحلیلی مورد استفادۀ درمانگران ایرانی قرار گرفته است.[۴]
اهداف و مزایای خانواده‌درمانی
خانواده‌درمانی با هدف بهبود ارتباطات و کاهش سوءتفاهم‌ها بین اعضا، به حل تعارضات و تنش‌های درون خانواده می‌پردازد. این رویکرد با تقویت همبستگی و حمایت متقابل، سعی در تغییر الگوهای رفتاری ناسالم و جایگزینی آنها با روش‌های سالم‌تر دارد. همچنین، در مواجهه با چالش‌های دشوار مانند بیماری، طلاق یا از دست دادن عزیزان، از اعضای خانواده حمایت می‌کند.
از مزایای کلیدی خانواده‌درمانی درک مرزهای سالم و شناسایی الگوهای خانوادگی ناکارآمد است که به ارتقای مهارت‌های ارتباطی و حل مسئله منجر می‌شود. این فرایند با افزایش همدلی و کاهش مشاجرات، توانایی مدیریت خشم و تعارضات را بهبود می‌بخشد و در نهایت، فضایی هماهنگ‌تر و حمایت‌گرانه در خانواده ایجاد می‌کند.[۵]
روش‌ها و تکنیک‌های خانواده‌درمانی
- خانواده‌درمانی ساختاری:[۶] در این روش، درمانگر تلاش می‌کند تا خانواده را ترسیم کرده و نحوۀ تعامل و ارتباط میان اعضای خانواده با یکدیگر را بررسی کند.
- خانواده‌درمانی سیستمی:[۷] در این روش درمانی، هدف پرداختن به تعاملات بین افراد خانواده و بهبود این تعاملات، با هدف کاهش پریشانی و تعارضات درون خانواده است.
- خانواده‌درمانی رفتاری- شناختی:[۸] این درمان بر نقش افکار، احساسات و اعمال در شکل دادن به پویایی خانواده تأکید کرده و به‌دنبال تجهیز اعضای خانواده به مهارت‌های عملی برای بهبود تعاملات آنها است.[۹]
- خانواده‌درمانی بین‌نسلی:[۱۰] درمانگر با بررسی تعاملات بین افراد در خانواده، در چندین نسل و تحلیل تعاملات و مشاهدات خود، موضوعات، مشکلات و تعارضات اصلی در خانواده را درک کرده و علاوه بر مسائل و مشکلات فعلی، درمانگر ممکن است درگیری‌ها، تعارضات و موقعیت‌های استرس‌زای احتمالی در آینده را نیز پیش‌بینی کرده و در نظر بگیرد.[۱۱]
- تکنیک‌های روایتی: بیان داستان‌هایی توسط اعضای خانواده دربارۀ خود و روابط آنها با دیگر اعضای خانواده.
- تکنیک آموزشی- روانی خانواده‌درمانی: ارائۀ اطلاعات و آموزش اعضای خانواده در مورد مسائلی خاص، همچون «برگزاری جلسات آموزشی» که در آن درمانگر، خانواده را در مورد شرایط سلامت روان، مانند افسردگی یا اضطراب و تأثیرات آن بر وضعیت خانواده آموزش می‌دهد.[۱۲]
کاربردهای خانواده‌درمانی
از خانواده‌درمانی به‌عنوان روشی مؤثر در بهبود کیفیت زندگی اعضای خانواده و ایجاد محیطی حمایت‌گر و سالم در موارد زیر استفاده می‌شود:
- حل مشکلات رفتاری کودکان و نوجوانان؛
- حل تعارض میان اعضای خانواده؛
- بهبود سلامت روان اعضای خانواده؛
- حل سوء‌مصرف مواد توسط اعضای خانواده؛
- درمان بیماری‌های روانی مانند افسردگی و اضطراب؛
- آموزش سبک‌های فرزندپروری درست به والدین؛
- تسهیل فرآیند سوگواری پس از مرگ اعضای خانواده؛
- سازگاری پس از طلاق یا تغییرات بزرگ در خانواده.[۱۳]
ویژگی‌های خانواده‌درمانی در فرهنگ اسلامی- ایرانی
خانواده‌درمانی در فرهنگ اسلامی-ایرانی به ارزش‌های خانوادگی مانند احترام به بزرگترها و اهمیت ازدواج و فرزندآوری توجه می‌کند؛ رعایت حریم خصوصی اعضای خانواده برای ایجاد فضایی امن ضروری تلقی می‌شود؛ همچنین، از آموزه‌های دینی مانند صبر و ایثار برای بهبود روابط خانوادگی استفاده می‌شود.[۱۴]
در این فرهنگ، توجه به تقسیم کار جنسیتی سنتی با در نظر گرفتن تغییرات مدرن مهم است؛ به حفظ آبرو و منزلت اجتماعی افراد تأکید می‌شود؛ درمانگران ساختار سلسله‌مراتبی خانواده و احترام به بزرگترها را درک می‌کنند؛ روش‌های جمعی و تمرکز بر حل مشکلات مشترک اثربخش تلقی می‌شوند؛ تقویت مسئولیت‌پذیری اعضا نسبت به یکدیگر، با تأکیدات اسلامی، به تحکیم خانواده کمک می‌کند؛ این رویکرد فرهنگی-دینی در حل تعارضات و حفظ هویت جمعی و ارزش‌های اخلاقی خانواده مفید است.[۱۵]
چالش‌های خانواده‌درمانی در فرهنگ اسلامی- ایرانی
در خانواده‌های سنتی، درمانگران با چالش‌های فرهنگی نظیر ترس از قضاوت و حفظ آبرو روبرو هستند که مانع مراجعه به درمان می‌شود و نیازمند ایجاد فضای امن است. هنجارها و ارزش‌های فرهنگی بر پویایی قدرت و استقلال فردی تأثیر می‌گذارند و مشارکت همه اعضا در درمان ضروری است.
نابرابری‌های جنسیتی تعاملات خانوادگی را تحت تأثیر قرار می‌دهند و درمانگران باید برابری را تقویت کنند. باورهای مذهبی نقش دارند و احترام و تلفیق آنها در درمان مهم است. کمبود آگاهی، آموزش و متخصصان، دسترسی به درمان باکیفیت را محدود می‌کند.[۱۶]
تفاوت‌های نسلی نیازمند میانجی‌گری درمانگر است[۱۷] و در نهایت، کمک به خانواده‌ها برای ایجاد تعادل بین سبک زندگی بومی و دستاوردهای بشری ضروری است.[۱۸]
اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی
اصول مبتنی بر مبانی خدا شناختی
- خدامحوری: نزدیک دانستن خداوند و تلاش برای جلب رضایت او در روابط خانوادگی و انجام وظایف، که منجر به حمایت روانی در مشکلات می‌شود. [۱۹]
- توکل بر خداوند: توکل بر خداوند و پذیرش مقدرات الهی در حوادث غیرقابل پیش‌بینی، که باعث آرامش و پایداری در برابر مشکلات اقتصادی، بیماری‌ها و بلایا می‌گردد. [۲۰]
- الگوگیری از پیامبر و امامان: اقتباس از رفتار و آموزه‌های دینی پیامبر و اهل‌بیت در تشکیل خانواده، تنظیم روابط و رفتارهای خانوادگی در تمام مراحل و امورات زندگی. [۲۱]
- خوش‌بینی و خوش‌گمانی: داشتن نگرش مثبت به مشکلات و تشویق به خوش‌بینی نسبت به خداوند،[۲۲] که موجب آرامش، موفقیت، آسانی کارها و دوری از گناه می‌شود.[۲۳]
- صبر و استقامت: شکیبایی در برابر بداخلاقی همسر با پاداش صبر ایوب و آسیه[۲۴] و هزینه کردن بدون منت گذاشتن بر اعضای خانواده.[۲۵]
اصول مبتنی بر مبانی انسان‌شناختی
- دین‌مداری: دین‌داری، با معرفی خداوند به عنوان والاترین معنای زندگی، بهترین پاسخ به نیاز انسان به معنا است.[۲۶] همچنین، عبادات می‌توانند به تحکیم روابط خانوادگی و پیشگیری از اختلافات کمک کنند.
- پاکیزگی و آراستگی: آموزه‌های دینی بر آراستگی زوجین تأکید دارند و این امر مختص به زنان نیست. از جمله مصادیق پاکیزگی عبارتند از: شست‌شو و نظافت بدن،[۲۷] استعمال عطر و خوش‌بویی،[۲۸] آراستگی مو،[۲۹] نظافت دهان و دندان،[۳۰] لباس تمیز و زیبا پوشیدن،[۳۱] نظافت ناخن[۳۲] و استفاده از زیورآلات.[۳۳]
- عفت‌ورزی: در عین رعایت زیبایی در زندگی، مدیریت بدن و رفتار زوجین باید به‌نحوی باشد که قواعد و هجارهای شرعی نقض نشود.[۳۴] به فرموده امام علی، عفت‌ورزی موجب حفظ نفس و دوری آن از پستی‌ها می‌شود.[۳۵]
- تکریم همسر و فرزندان: پیامبر و اهل‌بیت به سلامت روانی و کرامت کودکان در خانواده بسیار اهمیت می‌دادند و همواره بر مراقبت از آنان تأکید داشتند.[۳۶] تکریم متقابل در خانواده شامل مواردی چون سلام کردن، استقبال و بدرقه، رعایت آداب، تحسین، ابراز علاقه و توجه همه‌جانبه است.[۳۷]
- نرمش در زندگی: در سبک زندگی اسلامی، مدارا،[۳۸] گذشت از لغزش‌های اعضای خانواده، عذرپذیری، بخشش، نرمش و نادیده انگاری مشکلات زندگی، از عوامل استحکام خانواده، معرفی شده است.[۳۹]
- حفظ و رعایت جایگاه و مرزهای خانوادگی: کارشناسان معتقدند عدم رعایت مرزهای خانوادگی موجب بروز مشکلاتی می‌شود. اسلام نیز بر وجود مرزهای متعادل در خانواده تأکید دارد که ورود افراد به محیط خانواده را کنترل کرده و ورود نامحرمان را محدود می‌کند.[۴۰]
- تحمل و تدبر: تحمل از ویژگی‌های مؤمنان است. زندگی همواره با سختی همراه است و تدبیر درست می‌تواند راهگشا و نجات‌بخش باشد.[۴۱]
- گفت‌وگو و هم‌نشینی سالم: تمامی اعضای خانواده، به صمیمیت، در اوقاتی کنار هم بودن، گفت‌وگوی سالم و ارتباط کلامی، عاطفی و روحی نیاز دارند.[۴۲]
- دوری از خشونت: در آموزه‌های اسلام، انواع خشونت گفتاری (مانند دشنام، تمسخر، بهتان) و رفتاری (مانند ترش‌رویی، زورگویی، کتک زدن) نهی شده است. راهکارهای کاهش خشونت زناشویی در اسلام شامل تقویت ایمان و اخلاق، رفع عوامل تحریک‌کننده، اصلاحات فرهنگی و تقویت کنترل اجتماعی است.[۴۳]
اصول مبتنی بر مبانی ارزش شناختی
- ارضای صحیح و متعادل غریزۀ جنسی در چارچوب خانواده: اسلام در مورد غریزۀ جنسی، بر بهره‌وری هدایت‌شده و متعادل تأکید دارد و هرگونه افراط و تفریط در آن را نادرست می‌داند.[۴۴]
- فرزندآوری و تربیت صحیح فرزندان: این دین، علاوه بر توصیه به حفظ نسل و داشتن فرزندان بیشتر، فرزندپروری مسئولانه را وظیفه والدین دانسته و آن را روشی مناسب برای شکوفایی استعدادهای کودکان معرفی می‌کند. [۴۵]
- رعایت حقوق و انجام وظایف متقابل در خانواده: همچنین، در منابع دینی، حقوق و وظایفی برای اعضای خانواده تعیین شده است که رعایت آنها در پیشگیری از مشکلات و حفظ استحکام خانواده نقش مهمی دارد و تأمین نیازهای افراد در خانواده می‌تواند از رفتارهای نامناسب جلوگیری کند.[۴۶]
اصل مبتنی بر مبانی آسیب‌شناختی
- التزام به ترک عوامل آسیب‌زا: انسان‌ها بر اساس نیاز فطری ازدواج می‌کنند و خانواده تشکیل می‌دهند، اما پس از آن در معرض آسیب‌هایی قرار می‌گیرند که سلامت و پویایی خانواده را تهدید می‌کند. [۴۷] رشد و آرامش خانواده و مصونیت آن در برابر عوامل آسیب‌زا، به دوری اعضای آن از این عوامل بستگی دارد.[۴۸]
اصل مبتنی بر مبانی فقهی و اخلاقی
- رعایت حدود فقهی و اخلاقی در مداخلات خانواده‌درمانی: در خانواده‌درمانی اسلامی، ارائه هرگونه توصیه یا راه حل مغایر با شرع و اخلاق جایز نیست.[۴۹] همچنین، کنکاش بی‌مورد و غیرمرتبط با درمان در مسائل شخصی و خانوادگی مجاز نبوده و از دیدگاه فقهای اسلامی، تجسس در امور خصوصی افراد، حتی در مسائل اخلاقی، توسط هیچ فرد یا نهادی پذیرفته نیست و مصداق اشاعه فحشا محسوب می‌شود.[۵۰]
پانویس
- ↑ ارجمند و یزدان‌پناه، «اثربخشی خانواده‌درمانی»، 1400ش، ص1.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص58.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص58.
- ↑ «تاریخچۀ خانواده‌درمانی در ایران و جهان»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «تاریخچۀ خانواده‌درمانی در ایران و جهان»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ Structural Family Therapy.
- ↑ Systemic Family Therapy.
- ↑ Cognitive-Behavioral Family Therapy.
- ↑ «خانواده‌درمانی چیست؟ انواع، تکنیک‌ها و موارد کاربرد مشاورۀ خانواده»، مجلۀ سلامت پزشک خوب.
- ↑ Intergenerational Family Therapy.
- ↑ «خانواده‌درمانی»، وب‌سایت گروه تخصصی مغز و اعصاب و روان دکتر کربلایی.
- ↑ «خانواده‌درمانی چیست؟ انواع، تکنیک‌ها و موارد کاربرد مشاورۀ خانواده»، مجلۀ سلامت پزشک خوب.
- ↑ ارجمند و یزدان‌پناه، «اثربخشی خانواده‌درمانی»، 1400ش، ص1.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 21.
- ↑ ثناگویی‌زاده، «شناسایی الگوی خانواده‌درمانی مذهبی با رویکرد اسلامی- ایرانی»، 1402ش، ص22-23.
- ↑ اردوخانی و همکاران، «چالش‌های خانواده‌درمانی: یک مرور نظام مند یکپارچه»، 1402ش، ص75-80.
- ↑ ارجمند و یزدان‌پناه، «اثربخشی خانواده‌درمانی»، 1400ش، ص13.
- ↑ اردوخانی و همکاران، «چالش‌های خانواده‌درمانی: یک مرور نظام مند یکپارچه»، 1402ش، ص75-80.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص59.
- ↑ سورۀ اعراف، آیات 151 و 156؛ سورۀ یوسف، آیۀ 64 و سورۀ انبیا، آیۀ 83.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص59.
- ↑ سالاری‌فر، درآمدی بر نظام خانواده در اسلام، 1390ش، ص119.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص61.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1983م، ج100، ص247.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص60.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 138.
- ↑ عاملی حر، وسایل‌الشیعه، 1409ق، ج1، ص247.
- ↑ عاملی حر، وسایل‌الشیعه، 1409ق، ج7، ص364.
- ↑ عاملی حر، وسایل‌الشیعه، 1409ق، ج2، ص29.
- ↑ عاملی حر، وسایل‌الشیعه، 1409ق، ج2، ص16.
- ↑ عاملی حر، وسایل‌الشیعه، 1409ق، ج7، ص514.
- ↑ عاملی حر، وسایل‌الشیعه، 1409ق، ج2، ص143.
- ↑ عاملی حر، وسایل‌الشیعه، 1409ق، ج5، ص90.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص62.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان‌الحکمه، ج7، 1380ش، ص451.
- ↑ دلشاد تهرانی، سیرۀ نبوی، منطق عملی، سیرۀ خانوادگی، 1388ش، ص259.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص62.
- ↑ پسندیده، رضایت زناشویی، 1391ش، ص214.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص63.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص64.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص64.
- ↑ دلشاد تهرانی، سیرۀ نبوی، منطق عملی، سیرۀ خانوادگی، 1388ش، ص202.
- ↑ بستان (نجفی)، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1390ش، ص201.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص69.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص69.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص72.
- ↑ محمدی ری‌شهری، تحکیم خانواده، 1391ش، ص453.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص72.
- ↑ سالاری‌فر، «زوج‌درمانی شناختی رفتاری مبتنی بر متون اسلامی»، پایان‌نامۀ دکترا، 1393ش، ص176.
- ↑ عزیزی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، 1399ش، ص72.
منابع
- قرآن کریم.
- ارجمند، حوریه و یزدان‌پناه، شراره، «اثربخشی خانواده‌درمانی»، کنفرانس بین‌المللی روانشناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی، دورۀ 8، 1400ش.
- اردوخانی، مریم و همکاران، «چالش‌های خانواده‌درمانی: یک مرور نظام مند یکپارچه»، مجلۀ علمی پژوهشی تعالی بالینی، دورۀ 13، شمارۀ 2، 1402ش.
- بستان (نجفی)، حسین، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1390ش.
- پسندیده، عباس، رضایت زناشویی، قم، دارالحدیث، 1391ش.
- «تاریخچۀ خانواده‌درمانی در ایران و جهان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگزاری: 18 فروردین 1399ش.
- ثناگویی‌زاده، محمد، «شناسایی الگوی خانواده‌درمانی مذهبی با رویکرد اسلامی- ایرانی»، فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، دورۀ 14، شمارۀ 53، پیاپی 53، 1402ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسایل‌الشیعه، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1409ق.
- «خانواده‌درمانی چیست؟ انواع، تکنیک‌ها و موارد کاربرد مشاورۀ خانواده»، مجلۀ سلامت پزشک خوب، تاریخ بازدید: 2 فروردین 1404ش.
- «خانواده‌درمانی»، وب‌سایت گروه تخصصی مغز و اعصاب و روان دکتر کربلایی، تاریخ بازدید: 2 فروردین 1404ش.
- دلشاد تهرانی، مصطفی، سیرۀ نبوی، منطق عملی، سیرۀ خانوادگی، تهران، دریا، 1388ش.
- سالاری‌فر، محمدرضا، «زوج درمانی شناختی رفتاری مبتنی بر متون اسلامی»، پایان‌نامۀ دکترا، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393ش
- سالاری‌فر، محمدرضا، درآمدی بر نظام خانواده در اسلام، قم، هاجر، 1390ش.
- عزیزی، مرتضی و دیگران، «اصول خانواده‌درمانی براساس منابع اسلامی»، اسلام وپژوهش‌های روانشناختی، سال 6، شمارۀ 2، پیاپی 14، 1399ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسۀ الوفا، 1983م.
- محمدی ری‌شهری، محمد، تحکیم خانواده، قم، دارالحدیث، 1391ش.