ختم قرآن
ختم قرآن؛ تلاوت قرآن کریم به‌صورت کامل.
در سبک زندگی اسلامی، ختم قرآن کریم نقش بسزایی در تعالی معنوی و ارتقای معرفت دینی افراد دارد. تلاوت مستمر و منظم قرآن، ارتباط انسان با خداوند را تقویت کرده و راهنمایی برای دستیابی به سعادت فردی و اجتماعی است. منابع اسلامی، تأمل در مفاهیم قرآن را هنگام ختم قرآن، موجب نهادینه‌سازی آموزه‌های آن در سبک زندگی دانسته‌اند.
تعریف ختم قرآن
خَتم در لغت به‌معنای مهر زدن، [۱] پایان دادن و به آخر رساندن یک شئ است.[۲] ختم قرآن به‌معنای به آخر رساندن قرائت قرآن است.[۳] در روایات به خواندن کامل قرآن در سه روز یا یک هفته، سفارش شده است. همچنین بر ضرورت تفکر و تأمل پیرامون آیات قرآن در کنار تلاوت آن تاکید شده[۴] و هدف اصلی از قرائت و ختم قرآن، تفکر در معانی آیات، پیروی از فرامین الهی و هدایت قلبی و نورانیت درونی است.[۵]
جایگاه قرآن در فرهنگ اسلامی
قرآن کریم در فرهنگ مسلمانان، معجزۀ جاویدان پیامبر اسلام و سرچشمۀ تمام معارف الهی و راهنمای جامع زندگی مادی و معنوی بشر شناخته می‌شود. در خود قرآن بر تلاوت مستمر این کتاب در حدّ توان و امکان سفارش شده است.[۶]
در منابع حدیثی، از قرآن به‌عنوان پناهگاهی در مواجهه با فتنه‌ها یاد شده است.[۷] فتنه در این مفهوم، به شرایطی اطلاق می‌شود که موجب اضطراب، ابهام و جهالت شده و ذهن و روح انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.[۸]
از منظر امام علی، قرآن هدایت‌گری است که دچار انحراف نمی‌شود و سخن دروغ نمی‌گوید، همچنین امام، بر ویژگی شفابخشی قرآن و نقش آن در درمان دردهای انسان تاکید نموده است.[۹] مفسران نیز تصریح کرده‌اند که این کتاب الهی، سرمایه‌ای ارزشمند برای فرد و جامعه است که عمل به تعالیم آن، از فقر معنوی و مادی جلوگیری کرده و موجبات سعادت را فراهم می‌آورد.[۱۰] به‌همین دلیل، امام علی در وصیت‌نامۀ خود بر توجه به قرآن و عدم فراموشی آن سفارش نمود.[۱۱]
امام خمینی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران تصریح کرده است که تمام نیازمندی‌های بشر در قرآن آمده است. منتها مشکل مسلمانان این است که قرآن در سبک زندگی‌شان مهجور واقع شده است. از این رو، لازم است که مردم به‌سمت قرآن دعوت شوند.[۱۲]
فضیلت تلاوت و ختم قرآن
در منابع روایی شیعه و اهل‌سنت، تلاوت و ختم قرآن در زندگی دارای فضیلت بسیاری است. در برخی روایات، بر تلاوت قرآن از سنین کودکی و انس گرفتن با آن تاکید شده است. [۱۳] در برخی احادیث، تعداد درجات بهشت برابر با شمار آیات قرآن ذکر شده است و قاری قرآن با تلاوت هر آیه به مرتبه‌ای بالاتر دست می‌یابد.[۱۴]
در منابع اسلامی، سفارش‌هایی دربارۀ حداقل میزان قرائت روزانۀ قرآن، شده است؛ از جمله، برخی روایات به تلاوت حداقل ده آیه در شبانه‌روز[۱۵] یا پنجاه آیه در روز تاکید دارند.[۱۶] امام رضا، هر سه روز یک‌بار قرآن را به‌طور کامل ختم می‌کرد. [۱۷] امام خمینی هم روزانه سه تا پنج مرتبه به قرائت قرآن می‌پرداخت.[۱۸]
ختم قرآن در برخی روایات، به‌عنوان یک معیار در نظر گرفته شده و به‌عنوان نمونه، سه‌بار تلاوت سورۀ توحید معادل ختم قرآن دانسته شده است، [۱۹] به‌ویژه هنگام خواب.[۲۰] همچنین، تلاوت یک آیه در ماه رمضان، از نظر ثواب، معادل ختم کامل قرآن در دیگر ماه‌های سال محسوب شده است.[۲۱]
آداب ختم قرآن
در سبک زندگی اسلامی، ختم قرآن با آداب ظاهری و باطنی همراه است. برخی از آداب ظاهری عبارت است از: پاکی، طهارت و وضو، [۲۲] مسواک زدن، [۲۳] استعاذه، [۲۴] خواندن دعا قبل از تلاوت قرآن[۲۵] و قرائت دعا بعد از ختم قرآن.[۲۶]
از جمله آداب باطنی ختم قرآن عبارت است از: تدبّر در آیات قرآن و توجه به مضامین آن، [۲۷] خضوع و خشوع قلب، پذیرش اوامر و نواهی، [۲۸] بهره‌گیری از حکمت‌ها و موعظه‌ها، تهی کردن درون از رذائل اخلاقی از قبیل کبر و ریا و تلاش برای آراسته‌شدن به اخلاق حسنه.[۲۹]
رعایت آداب ختم قرآن موجب آرامش قلبی، [۳۰] هدایت و رشد معنوی، [۳۱] سعادت دنیوی و اخروی، [۳۲] شفای دردهای جسمی و روحی، [۳۳] استجابت دعا، [۳۴] نورانیت و افزایش خیر و برکت در خانه، [۳۵] کفاره و بخشش گناهان، [۳۶] صفای دل، رفع غم و اندوه، روشنایی دیدگان، عمر با برکت و رفع عذاب از پدر و مادر، [۳۷] مراقبت بر گفتار و رفتار، [۳۸] تلاش برای دستیابی به اهداف ارزشمند، [۳۹] تقویت روحیه امیدواری[۴۰] و توکل بر خداوند، [۴۱] رعایت انصاف در تعاملات اجتماعی، [۴۲] پرهیز از غیبت[۴۳] و خیانت در امانت و مشارکت در امور خیر می‌شود.[۴۴]
روش‌های ختم قرآن
میان مسلمانان، روش‌های گوناگونی برای ختم قرآن رواج دارد، ازجمله:
ختم قرآن فردی
در ختم انفرادی، فرد به تنهایی تمام قرآن را قرائت می‌کند. این ختم اغلب به‌صورت روزانه انجام می‌شود. با توجه به روایات، مطلوب‌ترین زمان جهت ختم قرآن، یک ماه است. بدین ترتیب فرد با تلاوت روزانه در حد یک یا چند صفحه، یک حزب یا یک جزء، قرآن را ختم می‌کند.[۴۵]
ختم قرآن گروهی
ختم قرآن گاهی به‌صورت دسته‌جمعی و گروهی انجام می‌شود. امروزه در اکثر مساجد بعد از پایان یافتن نماز جماعت یک صفحه از قرآن با مشارکت نمازگزاران تلاوت و ختم می‌شود. همچنین در برخی از محله‌ها، افراد محل با برنامه‌ریزی و در زمان معین، در منزل یکی از افراد محل جمع شده و قرآن را ختم می‌کنند. ایجاد گروه‌های ختم قرآن در شبکه‌های مجازی و یا ساخت صفحات ختم مجازی قرآن در برخی از وب‌سایت‌ها از دیگر شیوه‌های ختم قرآن گروهی است.[۴۶]
ختم قرآن در مناسبت‌ها
در فرهنگ اسلامی، تاکید فراوانی بر ختم قرآن در ایام خاص از جمله ماه رمضان و ایام حج شده است. قرآن در ماه رمضان نازل شده[۴۷] و در روایات، از ماه رمضان به بهار قرآن تعبیر شده است.[۴۸] طبق روایتی از پیامبر اسلام، پاداش تلاوت یک آیه از قرآن در ماه رمضان برابر با تلاوت تمام قرآن در غیر ماه رمضان است.[۴۹]
با توجه به فضائل فراوان تلاوت قرآن در ماه رمضان، هر ساله برنامۀ جمع‌خوانی قرآن در ماه رمضان، در حرم‌های امامان، امامزادگان، مساجد، حسینیه‌ها و مدارس برگزار شده و از طریق شبکه‌های تلویزیونی بازنمایی می‌شود.[۵۰]
ختم قرآن موضوعی
در این روش، موضوعات مهم و کلیدی هر جزء مشخص می‌شود و تلاوت‌کننده با مطالعه ترجمۀ رسا و خلاصۀ تفاسیر پیرامون هر موضوع یک دوره قرآن را ختم می‌کند. هدف از این روش، تدبر آگاهانه در آیات و مفاهیم قرآن است.[۵۱]
ختم قرآن برای یادبود اموات و نذر
از دیگر روش‌های ختم قرآن در فرهنگ مسلمانان، برگزاری جلسات ختم قرآن جهت یادبود درگذشتگان و اموات، نذر، برطرف‌شدن حوائج و مشکلات و شفای بیماران است.[۵۲]
روش‌های نوین ختم قرآن
امروزه، نرم‌افزارهای قرآن صوتی همراه با قابلیت‌های امکان مشاهدۀ متن قرآن، پخش تلاوت، نمایش ترجمه و تفسیر آیات و مشاهدۀ برنامۀ زمان‌بندی ختم قرآن، قلم‌های هوشمند قرآنی، ساخت اپلیکیشن‌های متنوع جهت ختم قرآن برای گوشی‌های هوشمند، امکان شرکت کاربران در ختم قرآن را تسهیل کرده است.[۵۳]
برنامه‌ریزی برای ختم قرآن
داشتن برنامۀ منظم برای ختم قرآن، از جمله مدت دورۀ ختم قرآن و تعیین تعداد صفحات یا جزءهایی که در شبانه‌روز خوانده شود، نقش مهمی در استمرار تلاوت دارد. ختم ماهیانۀ قرآن رایج‌ترین ختم است که در آن روزی یک جزء قرآن خوانده می‌شود.[۵۴]
در سبک زندگی متکی بر قرآن، تلاوت قرآن در زمان و مکان مناسب، تمرکز را افزایش داده و باعث انس بیشتر با آیات الهی می‌شود. بهترین زمان برای قرائت قرآن سحرگاه و پس از نمازهای واجب است، چنانکه بسیاری از بزرگان دین به آن توصیه کرده‌اند.[۵۵]
یکی از روش‌های انگیزه‌بخش برای ختم قرآن، اهدا کردن ثواب آن به درگذشتگان یا اولیای الهی است. این عمل علاوه بر افزایش پاداش معنوی منجر به ترغیب فرد به قرائت بیشتر می‌شود.[۵۶]
پیامدهای ختم قرآن در سبک زندگی
تلاوت قرآن به‌عنوان کتاب هدایت، مدل مؤمنانه‌ای از سبک زندگی را ترسیم می‌کند[۵۷] و پیامدهای زیر را به‌دنبال دارد:
پاک‌زیستی و حیات طیب
بر اساس آیۀ ۹ از سورۀ اسراء، قرآن، انسان را به‌بهترین راه، بهترین کار، بهترین نظام، بهترین فرهنگ و بهترین سبک زندگی هدایت می‌کند.[۵۸] آموزه‌های قرآنی با تشریع قواعد و هنجارهای اخلاقی در حوزه‌های فردی و اجتماعی زندگی از قبیل نحوۀ حضور اجتماعی مردم، ارتباطات آنها با یکدیگر، ارتباط با جنس مخالف، خویشاوندان، همسایگان، دوستان و همکاران، سبک زندگی را به‌سمت تعاملات سالم، پاک و طیب سوق می‌دهد.[۵۹]
ولایت‌پذیری
سبک زندگی برآمده از آموزه‌های قرآن، بر پذیرش ولایت الهی استوار است. در قرآن به دوگانه ولایت الله و ولایت طاغوت، اشاره شده است. خداوند، ولی مؤمنین است و به‌وسیلۀ قرآن آنها را از ظلمت به نور هدایت می‌کند. ولی غیر مؤمنین طاغوت است که پیروان خود را از نور به‌سمت ظلمت راهبری می‌کند.[۶۰]
سبک زندگی قرآنی در بُعد سیاسی مبتنی بر عدم سلطه‌پذیری یا پیوند قلبی با کفار است.[۶۱] این الگوی سبک زندگی متکی بر ولایت خداوند، ولایت پیامبر و امامان[۶۲] و ولایت فقیه جامع‌الشرایط در عصر غیبت است.[۶۳]
مسئولیت‌پذیری اجتماعی
پیوند سبک زندگی با آموزه‌های قرآن مستلزم توجه فرد به مسئولیت‌های اجتماعی در قبال دیگران است. در همین چارچوب در فرهنگ قرآنی به انفاق، صدقه و کمک به نیازمندان سفارش شده است.[۶۴] همچنین در سبک زندگی قرآنی، مبنای ارتباطات مردم بر اخوت ایمانی متکی است که مستلزم پذیرش مسئولیت‌هایی در قبال دیگران است.[۶۵]
خانواده نیز به‌عنوان واحد اصلی هر جامعه، مورد توجه آموزه‌های قرآن است و زن و مرد در یک ارتباط عاطفی با مسئولیت‌پذیری، تکمیل‌کنندۀ همدیگر به شمار می‌روند.[۶۶] محبت، احترام و عدالت در روابط همسران و فرزندان در سبک زندگی قرآنی مورد تاکید قرار گرفته است.[۶۷]
میانه‌روی در مصرف و امور اقتصادی
در سبک زندگی قرآنی کار و تامین نفقه خانواده، امری مقدس و عبادت است. مطابق آیات قرآن، رفاه اقتصادی و برخورداری از ثروت به‌عنوان یک اصل برای زندگی اجتماعی و مقدمۀ تکامل معنوی و رشد اخلاقی تلقی شده است.[۶۸]
یکی از وجوه تمایز سبک زندگی قرآنی از سبک زندگی غربی در عرصۀ اقتصاد، رعایت اعتدال در مصرف و پرهیز از اسراف، تجمل‌گرایی و تن‌پروری است.[۶۹] کسب حلال و طیب ویژگی دیگر الگوی سبک زندگی قرآن محور است.[۷۰] از اکل مال به باطل[۷۱] و ربا هم نهی شده است.[۷۲]
پانویس
- ↑ - ابنمعروف، فرهنگ کنز اللغات، بی‌تا، ج1، ص580.
- ↑ - قرشی، قاموس قرآن، 1412ق، ج2، ص226.
- ↑ - ابن‌منظور، لسان العرب، بی‌تا، ج12، ص164.
- ↑ -لسانی فشارکی، «ختم قرآن»، 1390ش، ص188.
- ↑ - کلینی، اصول الکافی، 1363ش، ج2، ص617.
- ↑ - سورۀ نمل، آیۀ 92؛ سورۀ مزمل، آیۀ 4-20.
- ↑ - کلینی، اصول الکافی، 1363ش، ج2، ص599.
- ↑ -خامنه‌ای، «بیانات در جلسۀ اول تفسیر سورۀ حمد»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی سیدعلی خامنه‌ای.
- ↑ - شریف رضی، نهج‌البلاغه، 1407ق، خطبۀ 176، ص252.
- ↑ - مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، 1375ش، ج6، ص555.
- ↑ -کلینی، اصول الکافی، 1363ش، ج7، ص49.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام خمینی، 1395ش، ج12، ص318.
- ↑ -مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج7، ص305.
- ↑ - حرعاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج6، ص189.
- ↑ - کلینی، اصول الکافی، 1363ش، ج2، ص612.
- ↑ - حرعاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج6، ص198.
- ↑ - مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج89، ص204.
- ↑ - رجایی، برداشت‌هایی از سیرۀ امام خمینی، 1378ش، ج3، ص4.
- ↑ - مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج9، ص345.
- ↑ -بحرانی، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاقوال، بی‌تا، ج11، ص857.
- ↑ - مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج93، ص341.
- ↑ -حرعاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج6، ص196.
- ↑ -حرعاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج2، ص23.
- ↑ - سورۀ نحل، آیۀ 98.
- ↑ -مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج89، ص207.
- ↑ -مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج94، ص226.
- ↑ -حرعاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج6، ص198.
- ↑ - مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج82، ص43.
- ↑ - معرفت، آداب و احکام تلاوت قرآن، 1393ش، ص139-149.
- ↑ -سورۀ رعد، آیۀ 28.
- ↑ -سورۀ بقره، آیۀ 2.
- ↑ - مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج89، ص17.
- ↑ -سورۀ اسراء، آیۀ 82.
- ↑ -مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج89، ص204.
- ↑ - کلینی، اصول الکافی، 1363ش، ج2، ص610.
- ↑ -شعیری، جامع الاخبار، بی‌تا، ص39.
- ↑ - عینی، کیفیت و چگونگی ختم قرآن کریم، 1396ش، ص89.
- ↑ - سورۀ زلزله، آیۀ 7-8.
- ↑ - سورۀ نجم، آیۀ 39.
- ↑ - سورۀ یوسف، آیۀ 87.
- ↑ - سورۀ توبه، آیۀ 129.
- ↑ - سورۀ حجرات، آیۀ.
- ↑ - سورۀ انفال، آیۀ 27.
- ↑ - سورۀ آل‌عمران، آیۀ 114.
- ↑ -عینی، کیفیت و چگونگی ختم قرآن کریم، 1396ش، ص66.
- ↑ -حقانی فضل، «ختم قرآن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ - سورۀ بقره، آیۀ 185.
- ↑ - حرعاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج6، ص203.
- ↑ -مجلسی، 1403ق، بحارالانوار، ج93، ص356.
- ↑ - «برنامۀ جمع‌خوانی قرآن کریم»، وب‌سایت خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ -علاءالدین، «روشی نوین در ختم موضوعی قرآن کریم»، 1389ش، ص87-88.
- ↑ - عینی، کیفیت و چگونگی ختم قرآن کریم، 1396ش، ص99.
- ↑ - «معرفی 8 نرم‌افزار قرآن کریم»، وب‌سایت حوزۀ نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
- ↑ -عالی‌نژاد، «ختم قرآن در سیرۀ بزرگان دین»، 1391ش، ص93.
- ↑ -عالی‌نژاد، «ختم قرآن در سیرۀ بزرگان دین»، 1391ش، ص97.
- ↑ - عالی‌نژاد، «ختم قرآن در سیرۀ بزرگان دین»، 1391ش، ص101.
- ↑ کافی، «سبک زندگی در پرتو قرآن»، 1397ش، ص15.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در مراسم اختتامیۀ مسابقات قرآن»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ کافی، «سبک زندگی در پرتو قرآن»، 1397ش، ص26-27.
- ↑ . سورۀ بقره، آیۀ 257.
- ↑ - کافی، «سبک زندگی در پرتو قرآن»، 1397ش، ص35.
- ↑ . سورۀ نسا، آیۀ 59.
- ↑ - خامنه‌ای، «ولایت فقیه و رهبری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ - سورۀ توبه، آیۀ 60.
- ↑ - سورۀ حجرات، آیۀ 10.
- ↑ -سورۀ بقره، آیۀ 187.
- ↑ - سورۀ روم، آِیۀ 21.
- ↑ -سورۀ ابراهیم، آیۀ 37.
- ↑ -سورۀ اعراف، آیۀ 31.
- ↑ . سورۀ بقره، آیۀ 168.
- ↑ . سورۀ بقره، آیۀ 188.
- ↑ . سورۀ العمران، آیۀ 130
منابع
- قرآن کریم.
- ابنمعروف، محمد بن عبدالخالق، فرهنگ کنز اللغات، تهران، مکتبة المرتضویة، بی‌تا.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
- احمدی، محمد ابراهیم، «دعاهای آغاز و ختم قرآن در سیره معصومان»، نشریۀ فرهنگ کوثر، شمارۀ 63، 1384ش.
- امام خمینی، روح‌الله، صحیفۀ امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1395ش.
- بحرانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاقوال، قم، مدرسة الامام المهدی، بی‌تا.
- «برنامۀ جمع‌خوانی قرآن کریم»، وب‌سایت خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1403ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1416ق.
- حقانی فضل، مصطفی، «ختم قرآن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
- خامنه‌ای، سید علی، «بیانات در جلسۀ اول تفسیر سورۀ حمد»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 15 اسفند 1369ش.
- خامنه‌ای، «بیانات در اختتامیه مسابقات قرآن»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1377ش.
- خامنه‌ای، «ولایت فقیه و رهبری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1393ش.
- رجایی، غلام‌علی، برداشت‌هایی از سیرۀ امام خمینی، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش.
- شریف رضی، نهج‌البلاغه، تحقیق صبحی الصالح، قم، دارالهجرة، 1407ق.
- شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، نجف‌اشرف، المطبعة الحیدریة، بی‌تا.
- عالی‌نژاد، صمد، «ختم قرآن در سیرۀ بزرگان دین»، نشریۀ پیام، شمارۀ 111، تابستان 1391ش.
- علاءالدین، سید محمدرضا، «روشی نوین در ختم موضوعی قرآن کریم»، نشریۀ کوثر، شمارۀ 35، تابستان 1389ش.
- عینی، مصطفی، کیفیت و چگونگی ختم قرآن کریم، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، قم، دانشکدۀ اصول الدین، 1396ش.
- قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1412ق.
- کافی، مجید، «سبک زندگی در پرتو قرآن»، نشریۀ پژوهش‌نامۀ سبک زندگی، شمارۀ 7، پاییز و زمستان 1397ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1363ش.
- لسانی فشارکی، «ختم قرآن»، در دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1390ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1375ش.
- معرفت، محمدباقر، آداب و احکام تلاوت قرآن، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1393ش.
- «معرفی 8 نرم‌افزار قرآن کریم»، وب‌سایت حوزۀ نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1403ش.