ایل بختیاری

ایل بختیاری؛ لرهای کوچ‌نشین در کوهستان زاگرس‌.

ایل بختیاری از بزرگ‌ترین ایلات و عشایر ایران است و نقش مهمی در سیاست، اقتصاد و فرهنگ جامعۀ ایرانی داشته است. این ایل عمدتاً در مناطق زاگرس‌نشین ساکن بوده و اغلب به‌صورت عشایر و کوچ‌نشین زندگی کرده‌اند. ایل بختیاری از طوایف متعددی تشکیل شده است و شغل اکثر آنها دامپروری و کشاورزی است.

مفهوم‌شناسی

ايل واژه‌اي مغولي ـ تركي، به‌معناي دوست، يار، همراه، هم‌قبيله و عشيره است. واژۀ ايلات جمع ايل است که براي نخستين بار در زبان فارسي در زمان ايلخانيان به‌كار رفته و منظور از آن طوايف صحرانشين و نيمه صحرانشين است. بختیاری نیز برگرفته از نام بختیار، یکی‌ از بزرگان‌ لُر بزرگ‌ بوده‌ که‌ فرزند او‌ گروه‌ متشکلی‌ به‌ نام‌ بختیاروند پدید آورده است.

معرفی

بختیاری گروهی از اقوام لُر و یکی از اقوام بزرگ و اصیل ایرانی هستند. در زمان‌ صفوی‌ سرزمین‌ لرنشین به دو بخش لر کوچک‌ شامل لرستان‌ امروزی و ‌ لر بزرگ‌ که قلمرو آن از اصفهان‌ تا کهگیلویه‌ و از شوشتر تا بهبهان‌ است، تقسیم شد. تا اواخر سدۀ ۱۰ قمری قلمرو لر بزرگ‌ شامل لرهای‌ بختیاری‌، لرهای‌ کهگیلویه‌ و بویراحمدو لرهای‌ ممسنی به‌‌همین‌ نام‌ مرسوم‌ بوده و در زمان‌ شاه‌عباس،‌ قسمت‌ شمالی‌ این‌ منطقه‌ به‌ بختیاری‌ شهرت‌ یافت. سرزمين لر بزرگ در دوران اتابكان لر با پايتختى مالامير (ايذه) در اوج اقتدار تاريخى بود. ایل بختیاری از طوایفی مانند آسترکی‌، کوتوند، راکی‌، جانکی‌ و زلکی تشکیل شده است.‌

تاریخچه

ایل بختیاری از نژاد آریایی است که از چندین هزار سال پیش در کوهستان زاگرس ساکن شده‌اند. باستان‌شناسان معتقدند قدمت زندگی ساکنان ایل بختیاری در این منطقه به 7000 سال پیش از میلاد مسیح بر می‌گردد. آنها در کاسیان در قسمت سرچشمه‌های کارون و در قلمرو بختیاری زندگی می‌کردند. با روی کار آمدن حکومت اشکانی، منطقۀ بختیاری به الیمائید شهرت یافت. در حکومت ساسانیان دوباره نام سرزمین قوم بختیاری، به پارس تغییر یافت. باورها و اعتقادات ایل بختیاری پیش از ورود اسلام مبتنی بر پایبندی به یکتاپرستی بود. بعد از ورود اسلام به ایران مردم زاگرس‌نشین به اسلام ایمان آوردند و از سوی مسلمانان، کرد خوانده شدند و بعد از حدود سه قرن از ورود اسلام به ایران، منطقۀ بختیاری به نام لر بزرگ شهرت یافت و از عصر صفویه به بعد، این سرزمین به نام قلمرو ایل بختیاری نام گرفت.

خاستگاه جغرافیایی

قلمرو ایل بختیاری اغلب در دامنۀ رشته‌کوه‌های زاگرس واقع در جنوب غربی ایران است که به سرزمین بختیاری معروف است. این سرزمین به‌دلیل منابع طبیعی غنی که داشته از سال‌ها پیش به‌عنوان محل سکونت این قوم معرفی شده است. آنها به‌دلیل زندگی کوچ‌نشینی، اغلب در میان جنگل‌های بلوط در طبیعتی مسحور کننده و کوه‌هایی پر از برف با رودخانه‌ها و آبشارهای متعدد زندگی کرده‌اند. قلمرو ایل بختیاری بین استان‌های اصفهان و خوزستان قرار گرفته است. این منطقه از سمت شمال به لرستان، از سمت شرق به اصفهان و چهارمحال، از سمت جنوب به کهگیلویه و بویراحمد و از سمت غرب به خوزستان محدود می‌شود. امروزه ايل بختيارى به‌صورت طوایف متراکم در شهرستان هاى داران و فريدون‌شهر در استان اصفهان، اليگودرز در استان لرستان، شهرستان‌هاى دزفول، انديمشك، مسجدسليمان، ايذه و شوشتر در استان خوزستان و شهرستان‌هاى بروجن، لردگان، و فارسان در استان چهارمحال و بختيارى زندگى می‌كنند. کوه‌های زاگرس که از شمال‌غرب به جنوب‌شرق کشیده شده‌اند سرزمین بختیاری را به یک بخش کوهستانی ییلاقی و یک بخش جلگه‌ای قشلاقی تقسیم می‌کنند. قسمت ييلاق ایل بختیاری مناطق داران، فريدون‌شهر، اليگودرز، بروجن، لردگان و فارسان است و منطقۀ قشلاقی این ایل دزفول، انديمشك، مسجدسليمان، ايذه و شوشتر است. وسعت منطقۀ بختيارى‌نشین در ایران تقريباً 39900 كيلومتر مربع است. وجود آب، جنگل و مرتع و بارندگی مناسب، سبب شده که این سرزمین مستعد کشاورزی باشد. خاستگاه جغرافیایی بختیاری‌ها معطوف به ایران نبوده و برخی از آنها در دوران نادرشاه پس از فتح قندهار در افغانستان ماندند.

جمعیت‌شناسی

ایل بختیاری با حدود ۴ میلیون جمعیت بزرگ‌ترین ایل عشایری ایران است. آنها مسلمان و شیعه‌مذهب هستند. گویش بختیاری از جمله گویش‌های جنوب‌غرب ایران است و جزء شاخه‌های زبان لُری محسوب می‌شود. این گویش به زبان فارسی نزدیک‌تر است. برخی ریشۀ گویش بختیاری را پهلوی ساسانی و بعضی زبان فارسی باستان می‌دانند.

تقسیم‌بندی ایل بختیاری

ایل بختیاری به دو دسته بزرگ، هفت‌لنگ و چهارلنگ تقسیم شده است. به عقیدۀ مورخان وجه تسمیۀ این تقسیم‌بندی ایل بختیاری طبق میزان مالیات بوده است. مالیات‌گیری در عصر صفویه بر اساس شمار نفرات و دام‌ها صورت می‌گرفت. بر این اساس از گروهی از طوایف که دام بیشتری داشتند، مالیات بیشتر و از بخشی که دام‌های کمتری داشتند، مالیات کمتری گرفته می‌شد. به‌همین منظور طوایفی از ایل بختیاری که به‌لحاظ ثروت، تعداد دام کمتری داشتند به چهارلنگ شهرت یافتند. گروه دیگر قوم بختیاری که از لحاظ مکنت و ثروت، قوی‌تر بودند و تعداد دام بیشتری داشتند را هفت‌لنگ نامیدند. ایل چهارلنگ بختیاری پنج باب یا طایفۀ بزرگ دارد که عبارت‌اند از محمود صالح، کیان ارثی، مَمی‌وند، زَلَکی و موگویی. ایل هفت‌لنگ نیز چهار باب دارد که شامل دورکی، بهداروند، بابادی و دینارانی هستند.

سازمان ایل بختیاری

سازمان ایل بختیاری، به‌شکل هرم است و سلسله مراتبی دارد که عبارت‌اند از:

1. ایلخان: همان رأس ایل است که برقراری نظم و امنیت تمامی ایل را عهده‌دار بوده است. او بر تمامی نظام تشکیلاتی و اداری ایل، احاطه داشته است.
2. ایل: بزرگ‌ترین واحد اجتماعی بختیاری‌ها، ایل بوده است.
3. طایفه: به گروه‌های تشکیل‌دهندۀ ایل، طایفه می‌گویند. طایفه‌ها از اهمیت سیاسی و اقتصادی زیادی برای ایل برخوردارند. آنها نمایندۀ تشکیلات عشایر و کوچ‌نشینان هستند. هر یک از طوایف چراگاه‌های تابستانی و زمستانی مخصوص به خود و مسير كوچ مشتركى دارند.
4. تیره: هر طایفه، از تیره‌های مختلف تشکیل شده و مسئولیت برقراری ارتباط بین تیره‌ها و ایجاد نظم بین آن‌ها را کدخدا بر عهده دشته است.
5. تَش: تیره به بخش‌های کوچک‌تری با عنوان تش تقسیم‌بندی شده است. معمولاً در هنگام کوچ، تش‌ها با یکدیگر همراه شده و سرپرستی تش را نیز ریش سفید یا بزرگ خانواده بر عهده ‌دارد.

شیوۀ زندگی ایل بختیاری

ایل بختیاری به چند شیوه زندگی می‌کنند که عبارت‌اند از:

1. عشایری یا کوچ‌نشین: این گروه از اقوام ایل بختیاری به‌صورت متناوب يا فصلي متناسب با شيوۀ معيشت و سبک زندگي، به‌صورت كوچ‌نشین و در سیاه‌چادر زندگی می‌کنند. آنها داراي وابستگي ايلي بوده به زندگي كوچ‌روي و متحرک با معيشت غالب شباني اشتغال دارند. در کوچ ييلاق سرپناه ثابتي برای عشایر وجود ندارد، وابستگي آنها به زمين زراعي بسيار اندك، كشت و كارشان ديم و قلمرو زيستي آنان در اراضي حاشيه‌اي يكجانشينان است. عشایر کوچ‌روی بختیاری، زمستان را در دشت‌های شرق خوزستان و تابستان را در بخش‌های غربی منطقۀ چهارمحال و بختیاری به سر می‌برند. آن‌ها هر ساله از اواخر اردیبهشت از 5 مسیر مختلف با تمامی مشقت و سختی کوچ، ضمن عبور از رودخانه‌ها، دره‌ها و پشت سر گذاشتن بلندی‌های زردکوه در مناطق معینی از دامنه‌های زاگرس پراکنده می‌شوند و حدود 3 ماه در این منطقه ساکن می‌شوند. ییلاق و قشلاق عشایر امکان چرا و پروار شدن دام‌ها را برای تولید فرآورده‌های دامی و تأمین نیاز اقتصادی خانواده‌های عشایر فراهم می‌آورد.
2. نیمه کوچ‌نشین: گروهی دیگر از اقوام ایل بختیاری هستند كه عمدتاً قشلاق را در ساختمان و يا در آبادي‌هاي قشلاقي و ييلاق را در چادر به سر مي‌برند. اين گروه نسبت به كوچ‌نشينان وابستگي بيشتري به زمين دارند. در قلمرو قشلاقي این گروه از ایل بختیاری آب و زمين زراعي وجود دارد. آنها هنگام قشلاق در آبادي‌ها ساكن شده و علاوه بر دامپروری مانند روستاييان به زراعت و باغداری می‌پردازند.
3. رمه‌گردانی: گروهی از ایل بختیاری هستند که از مراتع طبيعي ييلاق برای پرورش دام‌ها استفاده می‌کنند. آنها بدون همراهي اعضای خانواده به چوپانی و بردن رمه‌ها به مراتع اشتغال دارند. پس از پايان دورۀ بهره‌برداري از مراتع، دام‌های خود را به آبادي‌ باز گردانده و در طويله نگهداری می‌کنند.
4. یکجانشینی: در دهه‌های اخیر به‌دلیل راحتی زندگی شهری و سختی‌های زندگی کوچ‌نشینی، گروه‌های کثیری از ایل بختیاری مانند سایر ایلات و عشایر ایران تخته قاپو (یکجانشین) شده‌اند. آنها از طریق دامداری و کشاورزی به امرار معاش می‌پردازند. بختیاری‌های‌ یکجانشین به مشاغل دیگری مانند باغداری‌ و سیفی‌کاری‌ نیز مشغول هستند.

فرهنگ ایل بختیاری

پوشش ایل بختیاری مانند سایر اقوام ایرانی پوشش مخصوص خود را دارد که برگرفته از فرهنگ، اقلیم و شرایط جغرافیایی و مواد اولیۀ در دسترس آنها برای تهیۀ لباس است. این اقوام از پوشش محلی زنانه و مردانه برخوردارند که هر کدام از این پوشش‌ها از اجزایی تشکیل شده‌اند. لباس زنانه در ایل بختیاری نوعی لباس چند تکه است که رنگ آن برگرفته از رنگ‌های موجود در طبیعت است. رنگ روشن مخصوص زنان و دختران جوان بوده و زنانی که سن بالاتری دارند از لباس‌های تیره رنگ استفاده می‌کنند. پوشش زنان ایل بختیاری متشکل است از:

1. لَچِک: پوشش سر یا کلاهی است که با سکه‌های قدیمی تزئین شده و زنان بختیاری آن را می‌پوشند. معروف‌ترین و ارزشمندترین لچک‌ها، لچک ریالی است.
2. مینا: مینا نوعی روسری از جنس حریر و به‌‌شکل مستطیل است. مینا را با سنجاق به کلاه زیرین که همان لچک است، وصل می‌کنند.
3. جومه و شولارقری: زنان بختیاری پیراهنی به‌نام جومه می‌پوشند. این پیراهن از دو طرف تا کمر، چاک داشته و زیر آن شولارقری که دامنی زیبا و چین‌دار است، می‌پوشند.
4. جلیقه: نوعی پوشش کوتاه از جنس مخمل است که زنان بختیاری آن را روی پیراهن خود می‌پوشند.

لباس مردانه ایل بختیاری نیز متشکل از شلوار دبیت، چوقا و کلاه سیاه نمدی است.

1. کلاه نمدی: مردان بختیاری از کلاه‌هایی از جنس نمد با رنگ‌های مختلف مشکی، قهوه‌ای و سفید استفاده می‌کنند. این کلاه به کلاه خسروی یا خسروانی نیز شهرت دارد.
2. چوقا: مردان بختیاری از یک بالاپوش به‌نام قبا استفاده می‌کردند. این لباس از کناره‌ها، چاک داشت و آستین‌های آن فراخ و گشاد بودند که به‌مروز زمان بالاپوشی به‌نام چوقا جایگزین آن شد. این لباس را زنان بختیاری از پشم بز با رنگ‌های سیاه و سفید می‌بافتند.
3. شلوار دَبیت و گیوه: مردان بختیاری از شلواری به رنگ مشکی که گشاد است، استفاده می‌کنند. همچنین آنها از نوعی کفش به‌نام گیوه که از قدمت زیادی برخوردار بوده و از نخ‌های پنبه، ابریشم و نخ قالی به‌صورت ترکیبی بافته شده است، استفاده می‌کنند.

آداب و رسوم ایل بختیاری به‌دلیل وسعتی که دارد از آداب و رسوم خاصی برخوردار است که در گذر زمان و تبعات زندگی شهرنشینی کم‌رنگ شده است؛ اما زیبایی و اهمیت این آداب و رسوم در میان نسل‌های گذشته سبب شده که امروزه نیز برخی از آنها هنوز در میان نسل جدید مرسوم باشند. آداب و رسوم بختیاری در مناطق عشایرنشین همچنان به‌صورت پررنگ اجرا می‌شود.

1. کوچ: یکی از مهم‌ترین رسوم عشایر بختیاری است که با آدابی خاص انجام می‌شود. در این مراسم که در روز خاصی برگزار می‌شود، بسیاری از اقوام و خویشاوندان عشایر بختیاری برای کمک به آنها برای انجام کوچ و گذر از مسیرهای صعب‌العبور به عشایر بختیاری می‌پیوندند.
2. تولد نوزاد: تولد کودک در بین ایل و عشایر به‌دلیل دور بودن آنها از بیمارستان و امکانات درمانی، اغلب توسط زنانی که قابله نام دارند، صورت می‌گیرد.
3. ترکه‌بازی: از بازی‌های مرسوم در میان مردان بختیاری است که در مجالس مردانه برای سرگرمی و شادی بین افراد برگزار می‌شود و حالتی مسابقه‌وار دارد.
4. سوگواری: بختیاری‌ها به‌دلیل زندگی ایلی و عشیره‌ای، مراسم‌های سوگواری را به شیوۀ خاصی برگزار می‌کنند. حس همبستگی و تعامل قوی که میان خانواده‌ها و طوایف ایل بختیاری وجود دارد، سبب شده آنها ارتباط عاطفی و روحی قوی با یکدیگر داشته باشند. آنها مردمانی دلسوز و مهربان هستند در شرایطی که در بین آن‌ها خانواده‌ای، عزیزی را از دست بدهد هر یک از افراد ایل برای تسلی خاطر بازماندگان به خانۀ او می‌روند و ضمن ابراز همدردی برای انجام کارهای آنها اقدام به همکاری و کمک‌رسانی می‌کنند. برگزاری مراسم سوگواری در ایل بختیاری بیشتر با نغمه‌های آن شهرت دارد. آنها برای همدردی با خانوادۀ متوفی در مراسم سوگواری ترانه‌های حزن‌انگیز بختیاری که به گاگریو و مویه شهرت دارد توسط بانوان مسن خانواده در وصف شخص فوت کرده خوانده می‌شود. در هنگام زمزمه این اشعار، زنان دیگر نیز با این بانوان همراهی می‌کنند. از دیگر رسوم سوگواری در ایل بختیاری کمک مالی یا دادن پُرسونه به خانوادۀ متوفی است. اقوام متوفی به بازماندگان برای برگزاری مراسم ختم تا جایی که در توان آنها است به بازماندگان متوفی کمک مالی می‌کنند. از دیگر آداب و رسوم سوگواری ایل بختیاری، بردشیر یا شیرهای سنگی است که بر سر قبرهای بزرگان و نام‌آوران ایل بختیاری می‌گذارند. بردشیر نمادی از دلاوری، پهلوانی و شیرمردی شخص متوفی است و برای افرادی از این نماد استفاده می‌شود که شهرت رادمردی و جنگاوری آن‌ها در تمامی ایل پیچیده باشد. ساخت کوشک که نوعی بنای یادبود در میان ایل بختیاری است از دیگر رسوم سوگواری این ایل است. کوشک نوعی سَکوی سنگ چین مکعب شکل است که توسط افراد ایل به وسیلۀ سنگ و ملات سیمان ساخته می‌شود.
5. کدخدا مَنِشی: اختلافات بختیاری‌ها در درون ساختار خود به‌صورت کدخدا مَنِشی حل می‌شود.

جایگاه خانواده و خویشاوندی در میان ایل بختیاری

خانواده مهم‌ترین رُکن در ایل بختیاری است که استحکام آن استحکام طایفه و ایل را به دنبال دارد. ایل بختیاری که در گذشته اغلب به‌صورت کوچ‌نشین زندگی کرده‌اند به‌دلیل روابط خویشاوندی مستحکمی که میان آنها وجود داشته خانواده‌های هر طایفه معمولاً به‌صورت گروهی در کنار یکدیگر زندگی کرده و سیاه چادرهای خود را در نزدیکی یکدیگر برپا می‌کردند که به آنها مال گفته می‌شود. هر مال سرپرستى دارد كه به آن گَپه‌مال می‌گویند. دام‌های خانواده‌ها به‌صورت اشتراکی چرانیده شده و در یک گله جمع می‌شوند. افراد خانواه‌ها روابط نزدیکی با هم داشته و علاقۀ آن‌ها به یکدیگر سبب شده تا ارتباط محکمی با یکدیگر داشته باشند؛ این امر سبب شده آنها به‌صورت همکاری مشارکتی به انجام امور روزمرۀ خانواده مانند کشاورزی و دامداری بپردازند. به‌دلیل اهمیت خانواده در فرهنگ بختیاری، طلاق نزد آنها رسمی ناپسند است؛ این امر سبب می‌شود زن و مرد در کمال صبوری به رفع مشکلات خانوادگی خود بپردازند و کمتر اقدام به مشاجره کرده و در نهایت سازش برای تحکیم بنیان خانواده تلاش کنند.

همسرگزینی در ایل بختیاری

ازدواج در ایل بختیاری، اغلب به‌صورت درون طایفه‌ای بوده و معمولاً در سنین پایین صورت می‌گیرد. پایبندى افراد ایل به‌خصوص زنان به سلسله مراتب ايلى و سنت‌هاى وابسته به آن سبب شده مخالفتی با این شیوۀ ازدواج نداشته و با انتخاب خانواده برای همسرگزینی به‌خصوص پدر خانواده احترام قائل باشند. در ايل بختیاری هنگام ازدواج پرداخت شير‌بها از طرف خانواده داماد به خانواده عروس امری مرسوم است. از دیگر رسوم رایج در همسرگزینی در میان ایل بختیاری، رسم «ناف‌بُران» است. در این رسم ناف دختر تازه متولد شده توسط یکی از بانوان بزرگ خانواده برای یکی از کودکان خویشاوندان و نزدیکان بریده می‌شود که این نشانۀ نامزد و نشان کردن این دختر و پسر از زمان نوزادی و کودکی برای یکدیگر است. سختی و زیادی کار زندگی عشایر بختیاری سبب شده تعدد زوجات در میان ایل بختیاری وجود داشته باشد. در بعضى خانواده‌ها براى تأمين نيروى كار به‌منظور انجام امورات منزل یا فرزندآوری بیشتر، مرد خانواده اقدام به ازدواج مجدد می‌کند.

مراسم ازدواج

ازدواج در ایل بختیاری به شیوه‌های سنتی صورت می‌گیرد. خانواده داماد برای خواستگاری به خانه عروس می‌روند. در مراسم نامزدی انگشتری را برای نامزدی رسمیِ عروس و داماد در نظر می‌گیرند. از جمله رسوم عروسی در میان بختیاری‌ها رقص دستمال‌بازی است. شب عروسی، اقوام داماد با در دست داشتن آینه و شمعدان به خانۀ عروس رفته و همراه با نواختن ساز و دهل و خواندن سرودها و ترانه‌های محلی، عروس را سوار بر اسب کرده و به‌همراه رقص و پایکوبی او را به خانۀ داماد می‌برند. از رسوم دیگری که در شب عروسی در بین بختیاری‌ها وجود دارد، رسم دستبرد زدن به اموال خانواده عروس است. آن‌ها از این طریق، هوش و حواس خانواده عروس را می‌سنجند؛ وقتی داماد عروس را می‌برد، یکی از اقوام داماد یک شیء را از خانه پدر عروس برداشته و فردای آن روز شیء را به خانوادۀ عروس باز می‌گرداند.

نقش زنان در ایل بختیاری

تقسيم كار در ايل بختیاری بيشتر بر اساس جنسیت و سن افراد است. بانوان در ایل بختیاری نقش مهمی در انجام امورات خانه، کشاورزی، دامپروری و تولید محصولات دامی، هیزم‌کشی و آب آوردن برای خانواده بر عهده دارند. همچنین زنان‌ ایل‌ در طول‌ سال‌ غالباً به‌ گردآوری‌ سبزی‌های‌ کوهی‌ و میوه‌ها و دانه‌های‌ گیاهان‌ وحشی‌ برای‌ مصارف‌ خوراکی‌، رنگرزی‌ و دارویی‌ می‌پردازند. آنها میوه درخت‌ بلوط را از جنگل‌های زاگرس جمع‌آوری کرده و پس‌ از تبدیل آن به آرد از آن خمیری‌ تهیه‌ می‌کنند و از آن‌ نوعی‌ نان‌ به‌نام‌ «کَلپَتیر» می‌پزند. آنها از محصول‌ درخت‌ گینه‌، گَرد سفیدی‌ به‌‌نام‌ گز و صمغی‌ به‌ نام‌ «زیدی» و کتیرا نیز تهیه می‌کنند.

توانمندی‌های اقتصادی ایل بختیاری

سرزمین بختیاری به‌دلیل شرایط اقلیمی که داشته از ابتدا مستعد کشاورزی بوده است. شغل اصلى مردم ايل بختیاری، دامدارى است. آنها در كنار فعاليت دامدارى به انجام فعاليت كشاورزى و تولید صنايع دستى نيز می‌پرداختند.

صنایع‌دستی

ایل بختیاری به‌‌دلیل‌ کوچ‌ در کوهستان‌، احتیاج‌ به‌ وسایل‌ نرم‌ و سبک‌ و انعطاف‌پذیر دارد که‌ همه اینها را زنان‌ بختیاری‌ تهیه‌ می‌کنند. زن‌ بختیاری‌ اوقات‌ فراغت‌ خود را به‌ ریسندگی‌ و بافندگی‌ می‌گذراند. بانوان هنرمند بختیاری با تکیۀ فرآورده‌های دامی به بافت و تولید صنایع دستی مخصوص به خود می‌پردازند. آنها از پشم‌ گوسفند نخ‌هایی تهیه کرده و از آن برای‌ بافتن‌ قالیچه‌، خُرجین‌، انواع‌ وِریس‌ (بند برای‌ باربندی‌)، طناب‌، گلیم‌، انواع‌ جُل‌ و انواع‌ نمکدان‌ (نوعی‌ بافت‌ کیسه‌مانند) و لِی‌ (بافته‌ای‌ گلیم‌ بافت‌ برای‌ انداختن‌ روی‌ اثاثیه درون‌ چادر) استفاده می‌کنند. همچنین از موی‌ بُز نخ‌هایی تهیه کرده و از آن برای‌ بافتن‌ سیاه‌‌چادر و برخی‌ از طناب‌های‌ مویین‌ استفاده‌ می‌کنند. یکی از مهم‌ترین صنایع دستی ایل بختیاری، فرش‌های‌ بافت‌ بختیاری‌ یا بی‌‌بی‌ بَف (بی‌بی‌ بافت‌) است که به‌ بیرون‌ از ایل‌ صادر می‌شوند. بافت گليم، زيلو، جاجيم، چوقا، كلاه، دستكش، جوراب، گيوه، پاپوش، انواع حصير، ريس‌بافى و سبدبافى از دیگر صنایع دستی ایل بختیاری است.

مشاهیر ایل بختیاری

ایل بختیاری، بیشترین شهرت تاریخی را در عصر قاجار و پهلوی داشته است. از جمله مشاهیر سیاسی ایل بختیاری می‌توان به حسینقلی خان ایلخانی، علیقلی خان سردار اسعد (فرزند حسینقلی خان)،، بی‌بی مریم بختیاری (از شیر زنان بختیاری که علاوه بر قدرت سیاسی خانوادگی، از شجاعت و درایت بسیاری برخوردار بود) و فرزند او علیمردان خان بختیاری و بی‌بی کوکب بختیاری (اولین زن سفرنامه‌نویس ایرانی و از شاخص‌ترین زنان علم‌دوست بختیاری) اشاره کرد. همچنین از جمله مشاهیر بزرگ فرهنگی و علمی ایل بزرگ بختیاری می‌توان از بهمن علاالدین (مسعود بختیاری؛ ترانه‌سرا، آهنگساز، شاعر و خواننده بزرگ بختیاری)، حسین پژمان بختیاری (شاعر و ترانه‌سرای بزرگ بختیاری)، ابوالقاسم بختیار (اولین پزشک جراح در ایران که مؤسس دانشکدۀ پزشکی دانشگاه تهران بوده) نام برد. همچنین از جمله شخصیت‌های انقلابی ایل بختیاری می‌توان به محسن رضایی سیاست‌مدار و فرمانده سپاه ایران در جنگ تحمیلی اشاره کرد.

نقش ایل بختیاری در نهضت مشروطه

یکی از گروه‌های اجتماعی که در نهضت مشروطه نقش اساسی داشتند، ایل بختیاری بوده‌اند. مشارکت فعالانۀ بختیاری‌ها در صف مشروطه‌خواهان و طرفداری آنها از مشروطیت از مهم‌ترین اقدامات آنها علیه دستگاه استبدادی در آن دوران بود. فتح اصفهان و تهران به دست عدالت‌خواهان بختیاری که به رهبری سردار اسعد صورت گرفت در استقرار مشروطیت و قانون و افتتاح مجلس شورای ملی نقش اساسی داشت. آنها با این اقدام، هدف اصلی خود را تثبیت حقوق قطعی مردم در مقابل حاکمیت در قالب قانون اساسی و متمم آن اعلام کردند.

ظلم‌های دوران پهلوی به ایل بختیاری

ایل بختیاری به‌دلیل قدرت اقتصادی، سیاسی و وجود شخصیت‌های معروف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که داشته، همواره در طول تاریخ از طرف حاکمان و پادشاهان وقت به‌خصوص در دوران پهلوی مورد تهدید قرار می‌گرفتند. در دوران پهلوی ظلم‌های متعددی مانند مصادرۀ اموال، کشتن و ترور سران ایل بختیاری، تبعید و خارج کردن آنها از سرزمین بختیاری یا اسکان اجباری عشایر در دوران رضاشاه به‌منظور اعمال نظارت مستقیم بر آنها و ممانعت نسبت به اقدامات ضد استبدادی ایل بختیاری، صورت می‌گرفت.

نقش ایل بختیاری در پیروزی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس

مردم ایل بختیاری همواره نقش‌آفرینی‌های متعددی را در مبارزه با ظلم و حکومت‌های استبدادی انجام داده‌اند. آنها در در تظاهرات و مبارزات سیاسی علیه رژیم پهلوی مشارکت داشتند و در ۲۰ بهمن سال 13۵۷ش در تهران حاضر شده و نزد امام خمینی رفته و از شاپور بختیار که نخست‌وزیر وقت بود، ابراز انزجار کردند؛ این امر، اقدام مهمی از جانب مردم ایل بختیاری بوده است. همچنین آنها در دوران هشت سال دفاع مقدس در جبهۀ جنگ به مبارزه علیه دشمنان پرداختند. عشایر بختیاری در قسمت‌های مرزی کشور از اصفهان تا خوزستان که سکونت‌گاه آنها بوده نیز مجاهدانه به جنگ با دشمن بعثی پرداخته و شهدای زیادی مانند شهیدان زال یوسف‌پور، حسینقلی آذریان، هادی سعدی، عباس خلجی، ایرج آقابزرگی و بسیاری دیگر را در این راه تقدیم اسلام کردند.

چالش‌های فرهنگی و اجتماعی

امروزه سبک زندگی مدرن، زندگی ایل‌ بختیاری‌ به‌خصوص عشایر و کوچ‌نشینان را تحت تأثیر قرار داده است. آنها با تجربۀ شرایط نوین‌ زندگی‌، گرایش‌ کمتری به زندگی کوچ‌نشینی داشته و به‌ سرعت به زندگی یکجانشینی‌ در ایل‌ روی آورده‌اند. بخش‌ اعظم‌ آنها یکجانشین‌ شده‌اند و بخش‌ دیگر نیز در حال‌ یکجانشین‌ شدن‌ هستند. ایل‌ به‌‌تدریج‌ زندگی‌ ایلی‌ و کوچ‌نشینی‌ خود را ترک‌ می‌کند و واحدهای‌ سنتی‌ خود را از دست‌ داده و به‌جای تولید کننده، به زندگی مصرف کنندگی روی آورده‌اند. دامداری‌ به‌صورت‌ کوچ‌روی‌ بزرگ‌ منظم‌ سالانه‌ در ایل‌ْ راه‌ها و استفاده‌ از وسایل‌ حمل‌ونقل‌ سنتی‌ جای‌ خود را به‌ دامداری‌ به‌‌صورت‌ رمه‌‌گردانی‌ داده است. این امر سبب کاهش تولیدات و فرآورده‌های دامی نسبت به زندگی کوچ‌نشینی می‌شود. آشنایی با سبک زندگی ایل بختیاری و آگاهی از زمان کوچ آنها این امکان را فراهم می‌آورد که بسیاری از گردشگران در این زمان برای بومگردی و استفاده از محصولات عشایر بختیاری به این مناطق بروند.

زیرساخت‌ها

حمل‌ونقل از مهم‌ترین دغدغه‌های ایل بختیاری به‌خصوص عشایر بختیاری است. در عشایر کوچ‌نشین و نیمه کوچ‌نشین، حمل مشک‌ آب‌ و کودک‌ به‌ هنگام‌ کوچ‌ از وظایف‌ زنان‌ بختیاری‌ است‌. آنها همچنین برای حمل‌ بار و انسان‌ از اسب، الاغ‌، مادیان،‌ قاطر و گاو استفاده می‌کنند‌. بار و آذوقه‌های ایل بختیاری هنگام کوچ‌ در وسایل‌ گوناگونی‌ مانند‌ جُل‌، انواع‌ خورجین‌ها و کیسه‌ها گذاشته شده و با بندها و طناب‌هایی که‌ غالباً از جمله صنایع دستی آنها است، محکم می‌شوند. همچنین حمل‌ونقل جاده‌اى شامل حمل‌ونقل توسط انسان، حيوان و وسايل نقليه‌ای مانند ماشین و موتور صورت می‌گیرد. حمل‌ونقل آبى به‌دلیل وجود رودخانه‌هاى پرآب بازفت، كوهرنگ و كارون و ساير رودخانه‌هاى محلى و فصلی که در مسير ايل راه‌هاى بختيارى منطقۀ ييلاقى و قشلاقى است اغلب از طریق پل یا استفاده از وسيله‌اى به‌نام جره يا قرقره و قايق صورت می‌گیرد.‌ همچنین گاهی بختیاری‌ها به‌ هنگام‌ کوچ‌ برای‌ گذر از رودخانه‌های‌ سر راه کوچ‌ از کَلَک‌ (مشک‌های‌ باد کرده‌ و به‌ هم‌ پیوسته‌ که روی‌ آن‌ را با نی‌ یا چوب‌ می‌بندند) استفاده می‌کنند. برخی از عشایر کوچ‌نشین بختیاری به‌دلیل صعب‌العبور بودن کوچ‌رو از امکانات اولیه مانند چارپا و نیروی انسانی برای کوچ استفاده می‌کنند؛ اما امکانات رفاهی آنها پس از دوران انقلاب رشد چشمگیری پیدا کرد. اهمیت نظام جمهوری اسلامی به عشایر و زندگی عشایری نسبت به پیش از انقلاب سبب شد، امکانات رفاهی متعددی مانند جاده‌سازی، لوله‌کشی و ارائه مخزن آب، برق و مخابرات نیز برای مناطق عشایر‌ نشین تا حد امکان فراهم شود تا آنها با آسودگی خاطر به کشاورزی و دامپروری بپردازند. همچنین گسترش امکانات آموزشی مانند معلم عشایر و احداث مدارس در این مناطق برای آموزش و تحصیل فرزندان خانوادۀ عشایر از دیگر اقدامات پس از انقلاب است که برای افزایش رفاه و آسایش زندگی عشایری ایل بختیاری صورت گرفته است.

ارتباطات در عشایر بختیاری

ارتباطات در عشایر بختیاری به دو صورت انجام می‌شود؛ آنها هنگام خطر براى رساندن پيام از بانگ زدن كه به آن «بنگ یا بونگ» كردن نیز مى‌گويند، استفاده می‌کنند که در این شیوۀ ارتباطی ابتدا به‌صورت مُقَطَع چند بار بلند «هى، هى، هى...،» می‌گويند، سپس نام طرف مخاطب را می‌خوانند. طرف مقابل نیز بعد از شنيدن با همان علائم جواب می‌دهد. برای ایجاد ارتباط و انتقال پیام در مسافت‌هاى دور از پيك استفاده می‌شود.

منابع

• آذرنیوش، زهرا، «ایل بختیاری | تاریخچه + ویژگی‌ها و ریشه تقسیم به چهار و هفت لنگ»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1400ش.
• «ارتقای شاخص‌های توسعه عشایری استان اصفهان پس از انقلاب اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 بهمن 1401ش.
• احمدی بیرگانی، امین، «جایگاه قوم بختیاری در انقلاب مشروطه»، فصلنامۀ پژوهش در هنر و علوم انسانی، شمارۀ 5، 1398ش.
• اشرفی خیرآبادی، حمید، «ایل بختیاری»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارۀ 142، 1388ش.
• امير‌احمديان، بهرام، پژوهشى دربارۀ ايل بختيارى، تهران، آگاه، چاپ اول، 1387ش.
• «ایل بختیاری»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 4 دی 1402ش.
• پوربختیار، غفار، «رضاشاه و طرح اسکان اجباری عشایر بختیاری؛ پژوهشی مبتنی بر اسناد»، فصلنامۀ مسکویه، شمارۀ 8، 1387ش.
• «خیانت بزرگ پهلوی به قوم لر و بختیاری»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1394ش.
• خواجگان، مهدیه، «ترکه‌بازی»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1398ش.
• داودی، حسین، «بزرگان و شخصیت‌های معروف و سرشناس ایل بختیاری»، وبلاگ داودی، تاریخ درج مطلب: 2 مهر 1392ش.
• دیگار، ژان‌‌پیر، فنون‌ کوچ‌نشینان‌ بختیاری‌، ترجمه اصغر کریمی‌، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش‌.
• رجبی، فرشته، «ایل بختیاری؛ بزرگ‌ترین ایل عشایری ایران»، وب‌سایت هومسا، تاریخ درج مطلب: 30 آگوست 2022‌م.
• رحیمی، مهدی، «بختياري‌ها در جنگ تحمليلي»، وبلاگ تیه‌کال، تاریخ بازدید: 5 دی 1402ش.
• «رسم و رسوم بختیاری‌ها در مراسم ترحیم/ هدیه مهمانان به صاحبان عزا چیست؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1400ش.
• سیدمحسن، «برخی فرماندهان شهید استان چهارمحال و بختیاری»، وب‌سایت دفاعیان حرم، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1395ش.
• «شیوه زندگی ایل بختیاری»، وب‌سایت مؤسسه طبیعت، تاریخ بازدید: 4 دی 1402ش.
• قاضی‌‌زاده هاشمی، امیرحسین، «قوم بختیاری نقش خود را در پیروزی انقلاب به خوبی نشان داد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 20 بهمن 1399ش.
• کریمی، اصغر، سفر به‌ دیار بختیاری‌، تهران‌، فرهنگ‌سرا، ۱۳۶۸ش‌.
• مرادی بئوار الیما، نورعلی، «باور دینی لرها؛ پیش از اسلام و پس از اسلام چیست»، وب‌سایت ولات، تاریخ بازدید: 5 دی 1402ش.
• نقدی‌پور، محمود، «آشنایی با جامعه بختیاری‌های افغانستان»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1397ش.