صنایع فرهنگی مذهبی در ایران

صنایع فرهنگی مذهبی در ایران؛ محصولات و خدمات تولید شده در بخش فرهنگی‌مذهبی در ایرانِ اسلامی.

صنایع فرهنگی مذهبی در ایران، به مجموعه‌ای از فعالیت‌ها، محصولات و خدمات اطلاق می‌شود که با هدف ترویج فرهنگ و ارزش‌های مذهبی تولید و عرضه می‌شوند. این صنایع نقش مهمی در حفظ و گسترش هویت مذهبی و فرهنگی ایرانیان ایفا کرده و در فرآیندهای اجتماعی و اقتصادی نیز نقشی پررنگ دارند. نوآوری و تنوع در این صنایع می‌تواند به تقویت هویت ملی و مذهبی ایرانیان کمک کند.

تعریف صنایع فرهنگی مذهبی

صنایع فرهنگی، بخشی از صنعت است که هدف آن تولید و توزیع یا تجاری‌سازی کالاها، خدمات و فعالیت‌های برآمده از فرهنگ و هنر است. این صنایع، از یک طرف حامل ارزش‌های فرهنگی بوده و از سوی دیگر دارای ارزش اقتصادی است.

صنایع فرهنگی‌مذهبی در ایران، مجموعه‌ای از فعالیت‌ها، محصولات و خدمات است که هم‌زمان جنبه‌های فرهنگی و مذهبی جامعه ایران را در بر می‌گیرند. این صنایع از طریق تولید و توزیع محتوا، کالاها و خدمات به حفظ، ترویج و بازتولید ارزش‌های فرهنگی و مذهبی در ایران کمک می‌کنند.

پیشینۀ صنایع فرهنگی مذهبی در ایران

صنایع فرهنگی‌مذهبی به‌عنوان مفهومی در حوزۀ مطالعات فرهنگی و جامعه‌شناسی، در تحولات قرن بیستم میلادی ریشه دارد. این مفهوم، به‌صورت خاص، تحت تاثیر نظریه‌پردازان مکتب فرانکفورت، به‌ویژه تئودور آدورنو و ماکس هورکهایمر، مطرح شد. مفهوم صنایع فرهنگی‌مذهبی در جوامعی با استقبال روبرو شد که دین و مذهب، نقش محوری در فرهنگ و سیاست آن داشت. در جهانِ غرب نیز صنایع فرهنگی‌مذهبی، در قالب تولیدات رسانه‌ای مسیحی از دهه‌های ۱۹۸۰م و ۱۹۹۰م رشد داشته است.

پژوهش‌های صورت‌گرفته دربارۀ پیشینۀ صنایع فرهنگی‌مذهبی در ایران نشان داده‌اند که این صنایع، تحت تاثیر عوامل تاریخی، اجتماعی و فرهنگی به‌مرور زمان تغییر و تحول یافته‌اند؛ برای مثال، در دوران ایرانِ باستان، باورهای مذهبی مانند عقاید دین زرتشت، بر شکل‌گیری فرهنگ و هنر ایرانی تاثیر گذاشته و نمونه‌های بارز آن را می‌توان در وسایل برجای‌مانده از آن دوران، به‌وضوح مشاهده کرد.

ورود اسلام به ایران نیز تاثیرات عمیق فرهنگی و مذهبی بر جامعۀ ایرانی داشت. با رواج یافتن مذهب تشیع در ایران، مراسم‌های آیینی و مناسک مذهبی به‌ویژه در ماه‌های محرم، صفر و رمضان مرسوم شد که ادوار گوناگونی را پشت‌سر نهاده‌اند.

1. در سده‌های نخستین، همزمان با گسترش تفکر شیعی، صنایع فرهنگی در قالب‌های ابتدایی خود ظهور یافتند.
3. در سده‌های میانه، تفکر شیعی با تحولات اجتماعی و سیاسی بیشتری همراه شد و صنایع فرهنگی جدیدی، همچون مینیاتور و نقاشی (نگاره‌های مذهبی همچون نقاشی‌های عاشورایی و داستان‌های شیعی)، تذهیب و خوش‌نویسی، موسیقی و مرثیه‌خوانی (نوحه‌خوانی در مصائب اهل‌بیت) و معماری شیعی در ساخت مساجد و حرم‌ها به اوج رسید.
5. در دورۀ صفویان، معماری ایرانی ویژگی‌هایی مانند گنبدهای بزرگ، کاشی‌کاری‌های زیبا و تزئینات مذهبی را به‌وجود آورد. سفالگری و صنایع دستی در ساخت ظروف و اشیاء مخصوص استفاده در مراسم‌های مذهبی به‌کار گرفته شدند. کتاب‌سازی و جلدسازی به‌خصوص برای کتب دینی شیعه رایج شد و نوحه‌خوانی و موسیقی مذهبی در مراسم‌های عزاداری، با سازهای سنتی همچون دف و تنبک همراه شدند.
7. در دوران معاصر، تفکر شیعی در قالب هنرهای نوین بازنمایی شد؛ ازجمله هنرهای دیجیتال و گرافیک در ترویج مناسبت‌های مذهبی همچون ماه محرم و ماه رمضان به‌کار گرفته شد؛ تئاتر و سینما، تاریخ و وقایع مذهبی شیعه همچون کربلا و زندگی اهل‌بیت را بازنمایی کردند و نشر دیجیتال، کتب الکترونیکی و نرم‌افزارهای آموزشی مذهبی را به ارمغان آورد.

انواع صنایع فرهنگی مذهبی در ایران

گوناگونیِ صنایع فرهنگی‌مذهبی در ایران، هم در تقویت فرهنگ و ارزش‌های مذهبی نقش دارد و هم از طریق ایجاد اشتغال و تولید درآمد، به رشد اقتصادی کشور کمک می‌کند.

صنعت چاپ و نشر مذهبی

کتب مذهبی: مانند انتشار قرآن، نهج‌البلاغه، صحیفۀ سجادیه و تفسیر قرآن توسط ناشران بزرگی همچون «دارالقرآن الکریم» و «انتشارات‌هاجر». این آثار نه‌تنها به‌عنوان منابع مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرند، بلکه به‌عنوان بخشی از فرهنگ مذهبیِ جامعه نیز نقش ایفا می‌کنند.

نرم‌افزارهای مذهبی: شامل نرم‌افزارهای قرآنی، کتابخانه‌های دیجیتال مذهبی و اپلیکیشن‌های مرتبط با احکام و آموزش دین، مانند اپلیکیشن «نورالقرآن». بهره‌گیری از این نرم‌افزارها همچون نرم‌افزار «باد صبا» که امروزه، بیشتر در قالب نسخه‌های مناسب برای گوشی‌های هوشمند عرضه می‌شوند، به بخشی از زندگی روزمرۀ ایرانیان تبدیل شده‌اند.

صنعت پوشاک مذهبی

لباس‌های مذهبی: تولید انواع چادر مشکی و چادر نماز، مقنعه، عبا و لباس‌هایی که مطابق با شریعت اسلامی طراحی و تولید می‌شوند. این محصولات، به‌عنوان بخشی از فرهنگ مذهبی در جامعۀ ایران شناخته می‌شوند.

نشانه‌های مذهبی که حالت پوشیدن دارد: مانند لباس سفید احرام یا لباس‌های سیاه عزاداری‌های محرم، سربند و چفیه.

صنایع تجسمی مذهبی

خوش‌نویسی: شامل خوش‌نویسی آیات قرآن و احادیث؛

تذهیب: شامل تذهیب قرآن و سایر محتواها و مضامین مذهبی؛

نقاشی دیواری: تصویرگری وقایع مهم مذهبی مانند واقعۀ عاشورا و زندگی اهل‌بیت پیامبر؛

نقاشی قهوه‌خانه‌ای: که به‌دلیل سادگی و بیان مستقیم به‌راحتی با عامۀ مردم ارتباط برقرار کرده و نقشی مهم در ترویج فرهنگ و مذهب ایفا کرده است؛

نقاشی مینیاتور: که اغلب برای تصویرگری متون ادبی، تاریخی و مذهبی استفاده شده است؛

سفال و سرامیک: تولید ظروف و تابلوهای سفالی با نقوش مذهبی مانند نام ائمه و آیات قرآن.

قالی‌بافی: بافت فرش با نقش‌های مذهبی همچون مساجد، کعبه و تصاویر ائمه و نیز بافت انواع سجاده و جانمازی؛

پوسترها و تصاویر مذهبی: تولید تصاویر و پوسترهای مرتبط با ائمه، اماکن مذهبی و وقایع تاریخی اسلام. شهرهایی مانند قم و مشهد، به‌عنوان مراکز اصلی تولید این گروه از صنایع دستی شناخته می‌شوند.

صنعت موسیقی و رسانه

محصولات مداحی و مرثیه‌خوانی: تولید آلبوم‌های صوتی و تصویری از مداحی‌ها و مرثیه‌های مذهبی، به‌خصوص در مناسبت‌هایی مانند محرم و صفر. در سال‌های اخیر، برخی خوانندگان، تک‌آهنگ‌هایی را در وصف اهل‌بیت خوانده‌اند که بسیار مورد استقبال ایرانیان و مردم فارسی‌زبان در سراسر جهان قرار گرفته است؛ از آن جمله می‌توان به تک‌آهنگ «آواز خون» و «ظهر عطش» اثر محسن چاوشی اشاره کرد.

تواشیح و اناشید مذهبی: تولید موسیقی‌های مذهبی که در مراسم مختلف مذهبی استفاده می‌شوند.

شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی مذهبی: مانند شبکه‌های قرآن و معارف که در تلویزیون و رادیو به پخش برنامه‌های مذهبی اختصاص دارند.

سایت‌ها و پایگاه‌های اینترنتی مذهبی: مانند وب‌سایت تبیان و پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.

صنعت فیلم و سینمای مذهبی

فیلم و سریال مذهبی: شامل فیلم‌های مرتبط با زندگی پیامبران و وقایع تاریخی یا سریال‌های مذهبی مانند «مختارنامه» که به زندگی مختار ثقفی و قیام او برای انتقام خون امام حسین پرداخته بود. این آثار علاوه بر نمایش دادن جنبه‌های مذهبی، به‌عنوان بخشی از فرهنگ عمومی جامعۀ ایران نیز پذیرفته شده‌اند.

مستندهای مذهبی: تولید مستندهایی دربارۀ اماکن مذهبی، تاریخ اسلام و زندگی بزرگان دین.

صنعت گردشگری مذهبی

زیارتگاه‌ها: مانند حرم امام رضا در مشهد، حرم حضرت معصومه در قم و حرم شاهچراغ در شیراز. زیارتگاه‌ها در ایران علاوه بر بعد مذهبی، دارای جاذبه تاریخی و فرهنگی هستند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که صنعت گردشگری مذهبی، یکی از بهترین راه‌های خارج‌شدن ایران از اقتصاد تک‌محصولی نفت بوده و به رشد و پیشرفت اقتصادی ایرانِ اسلامی کمک شایانی خواهد کرد.

تورهای زیارتی: سازمان‌دهی تورهای زیارتی به مکه، مدینه و عتبات عالیات برای زائران ایرانی.

جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های مذهبی

جشنواره‌های فیلم مذهبی مانند «جشنوارۀ بین‌المللی فیلم عمار» یا «نمایشگاه قرآن» در تهران که به ترویج فرهنگ و هنر مذهبی در ایران کمک می‌کنند.

سایر صنایع فرهنگی مذهبی در ایران

لوازم عزاداری: یکی از مهم‌ترین و پررونق‌ترین صنایع فرهنگی‌مذهبی است که به تولید لوازمی همچون پرچم‌ها و بنرهای مذهبی، علم و کتل، لباس‌های عزاداری، شمع و چراغ‌های تزئینی و زنجیر و سایر ابزارآلات و دکوراسیون مراسم‌های عزاداری اقدام کرده و به‌دلیل جایگاه ویژۀ مراسم عزاداری در فرهنگ و مذهب شیعه، از اهمیتی بالا برخوردار است.

مهر و تسبیح: مهر نماز، به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم و مقدس در ادای نماز شیعیان دارای انواع مختلفی است، ازجمله: مهر تربت، مهر مخلوط، مهر سفالی و مهر سنگی. همچنین، تسبیح‌سازی از جمله مشاغل سنتی و کهن ایران به‌شمار می‌رود. امروزه تسبیح‌های دست‌ساز و زیبا، با پیشرفت تکنولوژی، جای خود را به تسبیح‌های ماشینی داده‌اند.

تاثیر صنایع فرهنگی مذهبی بر اقتصاد ایران

صنایع فرهنگی‌مذهبی در ایران، به‌دلیل غنای فرهنگی و تاریخی، جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد کشور دارند. با توجه به ظرفیت‌های بالای ایران در این حوزه، توسعه و حمایت از این صنایع می‌تواند به افزایش درآمدزایی و اشتغال بیشتر منجر شود. درآمدزایی این صنایع به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم، نقشی مهم در اقتصاد ایران دارد.

رونق گردشگری

از مهم‌ترین بخش‌های مرتبط با اقتصادِ صنایع فرهنگی‌مذهبی در ایران، گردشگری مذهبی است. شهرهای مذهبی در ایران، به‌خصوص مشهد (حرم امام رضا)، قم (حرم حضرت معصومه) و شیراز (حرم شاه‌چراغ)، سالانه میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی را به خود جذب می‌کنند. در این میان، مشهد، سالانه، بیش از ۳۰ میلیون مسافر را به خود جذب می‌کند که این امر به رونق هتل‌ها، رستوران‌ها، حمل‌ونقل و فروش انواع صنایع دستی مذهبی منتهی می‌شود و رونق اقتصادی مشهد و در نهایت، ایران را به‌دنبال دارد. قم نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی شیعه، سالانه میلیون‌ها زائر و طلبه را به خود فرامی‌خواند.

رونق صنایع دستی

بازارِ محصولات مذهبی مانند مهر و انواع تسبیح، در شهرهایی مانند قم و مشهد بسیار رونق داشته و به‌عنوان سوغات مذهبی به زائران فروخته می‌شود.

رونق صنعت سینما

تولید فیلم و سریال‌های فرهنگی‌مذهبی در ایرانِ اسلامی، در سال‌های اخیر، بسیار رایج و پرطرفدار بوده و نه‌تنها در داخل کشور بلکه در سطح بین‌المللی نیز مخاطبان بسیاری دارند؛ برای مثال، سریال «یوسف پیامبر» با استقبالی گسترده در سطح داخلی و بین‌المللی مواجه شده و درآمد قابل توجهی از طریق پخش در تلویزیون و پلتفرم‌های آنلاین ایجاد کرد.

رونق صنعت غذایی

صنایع غذایی مذهبی با تولید انواع غذاهای نذری مانند شله‌زرد و حلیم و نیز تولید محصولات حلال براساس استاندارهای اسلامی، فعالیت می‌کنند. همچنین، صنایع غذایی و تولید ظروف یک‌بار مصرف نیز در سال‌های اخیر، به‌دلیل افزایش تقاضا برای نذورات، درآمدزایی قابل توجهی داشته‌اند.

ابعاد صنایع فرهنگی مذهبی در سبک زندگی ایرانیان

صنایع فرهنگی‌مذهبی، ارتباطی عمیق و چندوجهی با سبک زندگی ایرانیان دارد و ابعاد مختلفی را شامل می‌شود، ازجمله:

هویت و ارزش

صنایع فرهنگی‌مذهبی، نقش مهمی در شکل‌دهی و تقویت هویت ملی و مذهبی ایرانیان داشته و منعکس‌کنندۀ ارزش‌ها، باورها، آداب‌ورسوم مذهبی و ملی ایرانیان است. شکوفایی و رونقِ این صنایع می‌تواند به حفظ و انتقال این ارزش‌ها به نسل‌های بعدی کمک کند.

آداب‌ورسوم

بسیاری از آداب‌ورسوم ایرانیان، ریشه در فرهنگ و مذهب آنها دارد. صنایع فرهنگی‌مذهبی با پرداختن به این آداب‌ورسوم، به حفظ و ترویج آنها کمک می‌کنند؛ مانند تولید صنایع‌دستی و لباس‌های محلی براساس عقاید و باورهای فرهنگی‌مذهبی اقوام مختلف در ایران.

هنر و معماری

صنایع فرهنگی‌مذهبی با تولید آثار هنری و معماری که بازتاب‌دهندۀ اثرپذیری آنها از فرهنگ و مذهب در ایران است، به حفظ و ترویج هنر و معماری ایرانی‌اسلامی کمک کرده‌اند؛ مانند ساخت انواع مسجد و حسینیه.

گردشگری مذهبی

از مهم‌ترین انواع گردشگری در ایران بوده که با ارائۀ خدمات و محصولات مورد نیاز گردشگران مذهبی توسط صنایع فرهنگی- مذهبی، به توسعۀ گردشگری مذهبی کمک می‌کنند؛ مانند تولید انواع سوغاتی مذهبی و برگزاری تورهای مذهبی.

جایگاه صنایع فرهنگی مذهبی در سبک زندگی ایرانیان

صنایع فرهنگی‌مذهبی در خانوادۀ ایرانی، از جایگاهی ویژه برخوردار بوده و نقش‌های متعددی را ایفا می‌کنند، ازجمله:

تربیت و آموزش

بخش بزرگی از صنایع فرهنگی‌مذهبی در ایران مانند داستان‌های مذهبی، فیلم‌ها و انیمیشین‌های فرهنگی و مذهبی، کتاب‌ها، اشعار و برنامه‌های تلویزیونی فرهنگی‌مذهبی می‌توانند اخلاقیات، ارزش‌ها و اصول فرهنگی‌مذهبی را به کودکان و نوجوانان انتقال داده و در شکل‌دهی شخصیت آنها مؤثر باشند.

ایجاد فضای معنوی

برگزاری مراسم مذهبی در خانه، استفاده از تابلوها و نمادهای فرهنگی‌مذهبی می‌توانند به ایجاد فضای معنوی در خانه کمک کرده و آرامش و نزدیکی بیشتر اعضای خانواده به یکدیگر و نیز به خداوند را به ارمغان آورند.

تقویت روابط خانوادگی

خواندن کتاب با هم و دیدن فیلم‌های تولید شده توسط صنایع فرهنگی‌مذهبی در ایران می‌توانند باعث صمیمیت در خانواده و در نهایت تقویت روابط خانوادگی شوند.

سرگرمی و تفریح

برخی از انواع صنایع فرهنگی‌مذهبی از جمله فیلم‌ها و سریال‌ها، بازی‌های رایانه‌ای و موسیقی‌های ساخته‌شده در این صنایع می‌توانند اوقات فراغت خانوارها را پر کرده و در عین حال، ارزش‌های مذهبی را به آنها منتقل کنند.

ایجاد هویت خانوادگی

خانواده‌هایی که به‌صورت فعال در فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی شرکت کرده و از محصولات فرهنگی‌مذهبی استفاده می‌کنند، احساس تعلق بیشتری به یکدیگر داشته و هویت خانوادگی متمایزی را برای خود ایجاد می‌کنند.

چالش‌های صنایع فرهنگی مذهبی در ایران

تغییر سبک زندگی و ارزش‌ها

نسل جوانِ امروزی، به‌دنبال تجربیات جدید و گونه‌ای از آزادی و فردگرایی است که برخی ارزش‌های سنتی، فرهنگی و مذهبی ایرانیان را به چالش می‌کشد. این تغییرات می‌تواند به کاهش تقاضا برای محصولات و خدمات فرهنگی‌مذهبی منتهی شود.

رقابت با رسانه‌های نوین

رسانه‌های امروزی، مانند اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های ویدئویی، فرصت‌های تازه‌ای برای سرگرمی، آموزش و ارتباطات فراهم کرده‌اند که می‌تواند توجه مخاطبان را از محصولات فرهنگی‌مذهبی منحرف کند. اگر صنایع فرهنگی‌مذهبی به تولید محتوای جذاب و روزآمد، بی‌توجه باشد جایگاه خود را در سبک زندگی ایرانیان از دست می‌دهد و آنها را به سمت الگوهای غیراسلامی سوق می‌دهد.

تفسیر نادرست و افراطی از دین

برخی افراد و گروه‌ها، با ارائۀ تفسیرهای نادرست و افراطی از دین، چهره‌ای خشن یا خرافی و غیرجذاب از اسلام به نمایش گذاشته و موجب انزجار و دوری نسل جوان از دین می‌شوند. صنایع فرهنگی‌مذهبی می‌تواند با این تفسیرهای نادرست و افراطی مقابله کرده و تصویری درست و عقلانی از فرهنگ و مذهب ارائه کند و از این رهگذر به ترویج ارزش‌هایی مانند صلح، عدالت و انسانیت بپردازد.

تجاری‌سازی و سودمحوری

تجاری‌سازی و تمرکز بر سودمحوری موجب کاهش کیفیت آثار فرهنگی‌مذهبی شده و ارزش‌های معنوی و اخلاقی را قربانی منافع اقتصادی می‌کند. از سوی دیگر، گران بودن برخی محصولات فرهنگی و عدم توانایی خرید عموم مردم از دیگر چالش‌های صنایع فرهنگی‌مذهبی در ایران است.

این رویکرد همچنین موجب می‌شود تولید بسیاری از محصولات فرهنگی‌مذهبی مانند مهر و تسبیح به کشورهای غیراسلامی مانند چین سپرده شود و از قداست این محصولات کاسته شود.

رویکرد تجاری‌سازی همچنین موجب شده است که امروزه بیشتر تولیدکنندگان فیلم و سریال، به‌دنبال محتوای عامه‌پسند و کم‌هزینه باشند که حتی در برخی موارد، با آموزه‌های شیعی فاصله دارند؛ مانند فیلم‌های کمدی یا درام‌های خانوادگی که بیشتر بر جذابیت‌های سطحی و سرگرمی تمرکز داشته و مفاهیم مذهبی و به‌خصوص آموزه‌های شیعی را نادیده می‌گیرند.

سطحی‌نگری و فقدان عمق

بسیاری از آثار فرهنگی- مذهبی، بجای پرداختن به عمق مفاهیم دینی، معنوی و فرهنگی، به سطحی‌نگری و ارائۀ شعارهای کلیشه‌ای بسنده کرده‌اند. ادامۀ این روند، به احساس نارضایتی مخاطبان منجر شده و باعث می‌شود تا پیام اصلی اثر به درستی منتقل نشود؛ برای مثال برخی از فیلم‌ها و سریال‌های مذهبی، به نمایش ظواهر مذهبی مانند نماز و روزه بسنده کرده و به مسائل عمیق‌تری همچون عدالت، اخلاق و انسانیت توجه کافی نداشته‌اند.

قطبی‌سازی جامعه

برخی آثار فرهنگی‌هنری، به‌خصوص در بخش رسانه و فیلم، به ایجاد شکاف و تفرقه در جامعه براساس اختلافات مذهبی، قومی و سیاسی متهم شده‌اند. تولید این آثار که با بزرگ‌نمایی به اختلافات دامن می‌زنند، در نهایت، به ایجاد تعصب و تبعیض در جامعۀ ایران منجر می‌شود.

فرصت‌های صنایع فرهنگی مذهبی در ایران

تقاضای فراوان برای معنویت و اخلاق

بسیاری از ایرانیان، با وجود تغییر سبک زندگی و ارزش‌ها، همچنان به‌دنبال معنویت و اخلاق هستند. صنایع فرهنگی‌مذهبی می‌توانند با ارائۀ محتوایی عمیق و معنادار، به این نیازهای انسانی و معنوی پاسخ داده و نقش مهمی در ارتقای اخلاق و معنویت در جامعه ایفا کنند و به‌ویژه با استفاده از رسانه‌ها مخاطبین بیشتری را جذب کرده و پیامِ خود را به گوش آنها برسانند.

تنوع فرهنگی و مذهبی در ایران

تنوع فرهنگی و مذهبی در ایران می‌تواند به‌عنوان فرصتی برای تولید محصولات و خدمات فرهنگی‌مذهبی متنوع و جذاب مورد استفاده قرار گیرد. صنایع فرهنگی‌مذهبی با احترام به تنوع فرهنگی و مذهبی می‌توانند به ترویج همدلی و همزیستی مسالمت‌آمیز در جامعه کمک کنند.

حمایت دولتی و مردمی

صنایع فرهنگی‌مذهبی در ایران همواره از حمایت‌های دولت و مردم برخوردار بوده و همین امر می‌تواند به توسعه و رونق این صنایع کمک کند.

منابع

• «آسیب‌شناسی کارکردی نهادهای فرهنگی دینی»، وب‌سایت مرکز رصد فرهنگی کشور، تاریخ بارگزاری: 17 مهر 1400ش.
• آقاجانی، معصومه و فراهانی‌فرد، سعید، «گردشگری مذهبی و عوامل مؤثر بر آن (مطالعۀ موردی ایران)»، فصلنامۀ سیاست‌های راهبردی کلان، دورۀ 3، شمارۀ 9، 1394ش.
• «افتتاح نخستین مرکز تخصصی طراحی، تولید و عرضۀ پوشاک اسلامی- ایرانی کشور»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بارگزاری: 15 اسفند 1402ش.
• «انواع مهر نماز»، وب‌سایت فروشگاه اسلامی نور، تاریخ بازدید: 9 اسفند 1403ش.
• بشیرزاده، داوود، «آسیب‌شناسی برنامه‌های مذهبی تلویزیون»، مؤسسۀ فرهنگی هنری سبک زندگی آل یاسین، تاریخ بارگزاری: 16 تیر 1398ش.
• «بهترین برنامه‌های مذهبی و قرآنی»، وب‌سایت رسمی بازار، تاریخ بازدید: 21 بهمن 1403ش.
• پورمختار، صدیقه و قاضی‌زاده، خشایار، «تاثیر اسلام بر هنر ایران (مطالعۀ جامعه‌شناختی با تکیه بر آرا رابرت واثنو)»، فصلنامۀ علمی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دورۀ 12، شمارۀ 44، 1400ش.
• تقی‌زاده داوری، محمود و شیری، جمشید، «بررسی تاثیر آموزه‌های شیعی در امنیت فرهنگی جمهوری اسلامی ایران»، دومین کنگرۀ بین‌المللی علوم انسانی، مطالعات فرهنگی، 1396ش.
• حنجری، سارا و دیگران، «تاثیر صنایع فرهنگی- مذهبی بر رشد اقتصادی ایران»، دوفصلنامۀ مطالعات و سیاست‌های اقتصادی، سال 6، شمارۀ 2، پیاپی 12، 1398ش.
• «دربارۀ ما»، وب‌سایت رسمی جشنوارۀ مردمی فیلم عمار، تاریخ بازدید: 21 بهمن 1403ش.
• «سبک زندگی ایرانی اسلامی؛ آیا صنایع فرهنگی می‌تواند آن را احیا کند؟»، پایگاه خبری تحلیلی صنایع خلاق و فرهنگی، تاریخ بارگزاری: 14 مرداد 1403ش.
• «صنایع دستی و دین ارتباط تاریخی دارند»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگزاری: 24 فروردین 1402ش.
• «ضرورت توسعۀ گردشگری مذهبی در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بارگزاری: 8 آبان 1390ش.
• عبداللهی، راضیه، «آسیب‌شناسی سریال‌های دینی صدا و سیما؛ دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه صدا و سیما»، مطالعات نوین ارتباطی، شمارۀ 1، 1398ش.
• «کارگاه تسبیح‌سازی در قم»، خبرگزاری تابناک، تاریخ بارگزاری: 5 شهریور 1391ش.
• «کشور این قدرت را دارد که اقلام مربوط به ماه محرم را تولید و حتی صادر کند»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ بارگزاری: 1 مرداد 1402ش.
• «گردشگری مذهبی، تجربۀ آزموده برای رونق اقتصادی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگزاری: 18 آبان 1402ش.
• «مراکز آموزش عالی و دانشگاه‌های مرتبط با رشتۀ معارف اسلامی»، وب‌سایت رشتۀ علوم و معارف اسلامی، تاریخ بارگزاری: 19 مهر 1399ش.
• «محرم و صفر فرصتی برای اقتصاد کشور»، خبرگزاری دنیای اقتصاد، تاریخ بارگزاری: 27 تیر 1403ش.
• «مفاهیم اساسی در مکتب فرانکفورت»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1403ش.
• «مهم‌ترین پیام مختارنامه از دید ضرغامی»، خبرگزاری مشرق نیوز، تاریخ بارگزاری: 11 دی 1390ش.
• نعمتی، محمدعلی و فولادی، فضل‌الله، «تاثیر مذهب بر روایت‌های تاریخ‌نگاری هنر عصر صفویه (با تاکید بر خوش‌نویسی، نگارگری و موسیقی)»، مرکز پژوهشی تمدن اسلامی پیامبر اعظم، نشریۀ علمی علم و تمدن در اسلام، سال سوم، شمارۀ 7، 1400ش.
• «نگاهی به آثار ماندگار محسن چاوشی در وصف ائمه (علیه‌السّلام) به انگیزۀ انتشار قطعۀ جدیدش/ آواز خون اهل کربلا»، خبرگزاری قدس، تاریخ بارگزاری: 31 تیر 1402ش.
• «نمایشگاه بین‌المللی قرآن (بخش کتاب)»، وب‌سایت رسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی، دفتر توسعۀ کتاب و کتابخوانی، تاریخ بازدید: 21 بهمن 1403ش.
• «وضعیت صنایع فرهنگی و خلاق در ایران، بررسی صنعت سینما، کتاب، بازی‌های ویدئویی و نوشت‌افزار»، گزارش رصد فرهنگی 72، 1403ش.
• Eleke de Jong Toutledge، "culture and economics on value، economic and international business”، Routledge، 2009.