ادبیات مهاجرت افغانستان: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<big>'''ادبیات مهاجرت افغانستان'''</big>؛ گونۀ ادبی | <big>'''ادبیات مهاجرت افغانستان'''</big>؛ گونۀ ادبی مرتبط با مهاجرین افغانستانی. <br> | ||
ادبیات مهاجرت افغانستان، گونۀ ادبی تبیین‌کنندۀ مسائل انسان مهاجر در قالب شعر، داستان، خاطره و دیگر قالب‌های ادبی است که بعد از کودتای حزب دموکراتیک افغانستان در ۷ ثور (اردیبهشت) ۱۳۵۷ش، قیام‌های مردمی در داخل کشور و [[مهاجرت]] افغانستانی‌ها به کشورهای همسایه، تحت تاثیر تحولات داخل افغانستان و ارتباط با ادبیات کشورهای همسایه و به‌خصوص ایران به وجود آمد. | ادبیات مهاجرت افغانستان، گونۀ ادبی تبیین‌کنندۀ مسائل انسان مهاجر در قالب شعر، داستان، خاطره و دیگر قالب‌های ادبی است که بعد از کودتای حزب دموکراتیک افغانستان در ۷ ثور (اردیبهشت) ۱۳۵۷ش، قیام‌های مردمی در داخل کشور و [[مهاجرت]] افغانستانی‌ها به کشورهای همسایه، تحت تاثیر تحولات داخل افغانستان و ارتباط با ادبیات کشورهای همسایه و به‌خصوص ایران به وجود آمد. | ||
==تعریف ادبیات مهاجرت== | ==تعریف ادبیات مهاجرت== | ||
ادبیات مهاجرت به‌طور کلی به آثاری اشاره دارد که خارج از مرزهای یک کشور خلق شده‌اند. این مفهوم به سه شکل جزئی‌تر تعریف می‌شود: نخست، ادبیات در مهاجرت که تحت تأثیر فضای ادبی و فرهنگی کشور میزبان شکل می‌گیرد.<ref>نیکوبخت و چهرقانی پرچلویی، «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، 1383ش، ص88. </ref> در تعریف دیگر، ادبیات مهاجرت، به ادبیاتی گفته می‌شود که به مسائل و دغدغه‌های انسان مهاجر می‌پردازد و پیامدهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و هویتی ناشی از مهاجرت را بازتاب می‌دهد. علاوه بر این، نوع دیگری از ادبیات مهاجرت وجود دارد که ادبیات پسااستعماری نامیده می‌شود. این نوع ادبیات در واکنش به سلطه‌های فرهنگی و سیاسی، به ویژه تقابل میان شرق و غرب و سلطۀ فرهنگی غرب بر شرق، شکل گرفته است.<ref>موسوی و حسینی، «فضای پسا استعماری در ادبیات مهاجرت افغانستان»، دو فصلنامه علمی پارسی معاصر، 1399ش، ص402.</ref> | |||
در مورد ادبیات مهاجرت افغانستان، این پدیده ترکیبی از سه نوع ادبیات است: | |||
۱. ادبیات در مهاجرت: شامل آثاری است که نویسندگان افغانستانی تحت تأثیر ادبیات و فرهنگ کشور میزبان خلق کرده‌اند. | |||
۲. ادبیات مهاجرت: این آثار به بیان دغدغه‌ها، وضعیت نابسامان فکری و فرهنگی مهاجران، و مشکلات حال و آینده‌ی نسل‌های کنونی و آینده‌ی مهاجران می‌پردازند. | |||
۳. [[ادبیات مقاومت افغانستان|ادبیات مقاومت]] و پسااستعماری: این نوع ادبیات به مبارزه با سلطه‌های فرهنگی و سیاسی و بیان هویت مستقل افغانستان اختصاص دارد. نمونه‌های برجسته‌ی این نوع ادبیات را می‌توان در آثار نویسندگانی مانند عارف فرمان مشاهده کرد. <ref>[http://goharmaktub.blogfa.com/post/125 . کیا، «ادبیات مهاجرت و ادبیات در مهاجرت»، وب‌سایت گوهر مکتوب (انجمن داستان.] </ref> | |||
==اهداف ادبیات مهاجرت== | ==اهداف ادبیات مهاجرت== | ||
هدف از پردازش ادبیات مهاجرت، در ابتدا انعکاس مشکلات مهاجرت است. نویسنده یا شاعر مهاجر از [[وطن]]، اقوام، خویشاوندن و [[خانواده]] خود جدا | هدف از پردازش ادبیات مهاجرت، در ابتدا انعکاس مشکلات [[مهاجرت]] است. نویسنده یا شاعر مهاجر از [[وطن]]، اقوام، خویشاوندن و [[خانواده|خانوادۀ]] خود جدا شده و در یک کشور دیگر و گاه بدون [[ادغام اجتماعی]]، گرفتار تنهایی و بی‌کسی می‌شود. ادیب، قلم به‌دست گرفته و تلاش می‌کند مسائل و مشکلات خود را در جامعۀ جدید انعکاس بدهد. انعکاس غربت، آوارگی، [[احساس تنهایی|تنهایی]]، فقدان منزلت اجتماعی، فشارها و محرومیت‌ها اولین هدف از تولید ادبیات مهاجرت است.<ref>. نیکوبخت، «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، 1386ش، ص95؛ ثروتی، مویه‌های پامیر، شعر فارسی در افغانستان امروز، 1386ش، ص22.</ref> | ||
هدف | هدف دیگر خلق ادبیات مهاجرت، کنار آمدن با چالش‌های پیرامون است. ادیب می‌کوشد از طریق ادبیات، راه‌ها و شیوه‌هایی برای مواجهه با مشکلات مهاجرت بیابد و از این طریق، [[رنج]] ناشی از مسائلی مانند فقر، بی‌خانمانی، تضادهای فرهنگی و اجتماعی و بی‌هویتی ناشی از بی‌وطنی را تسکین دهد. | ||
هدف دیگر ادبیات مهاجرت، جست‌وجوی راه‌هایی برای ساختن آینده‌ای مطلوب است. ادیب از زمان حال فراتر رفته و تلاش می‌کند راهکارهایی بیابد که در آینده از مشکلات کمتری رنج ببرد. این آینده‌نگری ممکن است شامل اقامت دائم، کسب تابعیت و ادغام اجتماعی در کشور میزبان، مهاجرت به مناطق دیگر، یا بازگشت به وطن اصلی باشد.<ref>. نیکوبخت، «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، 1386ش، ص38.</ref> | |||
==پیشینه ادبیات مهاجرت افغانستان== | ==پیشینه ادبیات مهاجرت افغانستان== | ||
ادبیات مهاجرت در جهان دارای پیشینه‌ای دیرینه است. در طول تاریخ، شاعران و نویسندگان بسیاری از زادگاه خود کوچ کرده و در مناطق دیگر ساکن شده‌اند. در ادبیات فارسی نیز، شاعران و ادیبان فراوانی از مناطق خود به دربارهای پادشاهان در شهرهایی مانند [[بخارا]]، [[غزنی|غزنه]]، [[بلخ]]، [[هرات|هرات،]] هند، [[اصفهان]] و دیگر نقاط مهاجرت کرده و در آنجا به آفرینش آثار ادبی پرداخته‌اند. سفرنامۀ [[ناصر خسرو]] به‌عنوان نخستین متن ادبی مرتبط با مهاجرت شناخته می‌شود. | |||
در | ادبیات مهاجرت در سرزمینی که امروزه افغانستان نامیده می‌شود، سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. شاعران و ادیبان بسیاری از این سرزمین به مناطق دیگر مهاجرت کرده‌اند و در مقابل، ادیبان زیادی نیز از دیگر مناطق به این سرزمین [[مسافرت]] کرده‌اند. اوج ورود ادیبان به این سرزمین در دوره‌های غزنوی و [[تیموریان|تیموری]] بوده است، در حالی که اوج خروج از آن پس از حمله مغول و در تاریخ معاصر، پس از کودتای ۷ ثور/اردیبهشت ۱۳۵۷ خورشیدی رخ داده است. | ||
در | بحران ناشی از کودتای حزب دموکراتیک خلق افغانستان، منجر به آوارگی گستردۀ مردم به خارج از کشور و پدید آمدن ادبیات مهاجرت شد؛ اما ادبیات مهاجرت تنها در ایران به یک جریان بزرگ ادبی تبدیل شد. سابقۀ ادبیات مهاجرت افعانستان در ایران به اوایل پیروزی [[انقلاب اسلامی|انقلاب اسلامی ایران]] در ۱۳۵۷ش بر می‌گردد. در اسفند آن سال اولین شمارۀ نشریۀ [[کانون مهاجر]] با عنوان پیام مهاجر (اولین نشریه مهاجرین در ایران) با تأثیر پذیری از فضا و گفتمان انقلاب اسلامی ایران و جهاد و مبارزه با حاکمیت کابل، در قم، منتشر شد که تعدادی از طلاب [[شیعیان افغانستان]] مشغول به تحصیل در [[حوزه علمیه قم]] در آن قلم می‌زدند. پیام مهاجر از همان اولین شماره دارای اشعار انقلابی بود و در هر شماره‌ای از آن نشریه، اشعاری تحت عنوان «شعر سرخ» منتشر می‌شد.<ref>. کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، 1373ش، ص24.</ref> | ||
در | در [[مشهد]] نیز افرادی چون سعادت‌ملوک تابش و فدایی هروی از همان سال‌ها اقدام به ترویج ادبیات مهاجرت در قالب [[شعر فارسی]] کردند. کمی بعدتر نورالله وثوق، علی‌احمد زرگرپور، علی حکیمی هروی، نظام‌الدین شکوهی، اسحاق حسینی و محمد‌آصف فکرت که از [[هرات]] به [[مشهد]] مهاجرت کرده بودند، اشعاری در مورد مشکلات مهاجرت به [[زبان فارسی]] سرودند.<ref>. کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، 1373ش، ص24.</ref> در سپیده دم دهۀ ۱۳۶۰ش شب شعر و برنامه‌های مختلط سیاسی و ادبی توسط برخی احزاب و مراکز فرهنگی در مشهد اجرا می‌شد.<ref>. حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص64.</ref> | ||
در دیگر کشورها بار ادبیات مهاجرت را کسانی به دوش داشتند که از افغانستان به آن کشورها مهاجرت کرده بودند، اما در آن کشورها نسل‌های جدید مهاجرین به شعر و داستان روی نیاوردند و جریان جدیدی ایجاد نشد.<ref>. کاظمی، «شعر مقاومت در افغانستان»، 1384ش، ص121.</ref> | در اواخر دهۀ شصت شمسی در برخی مطبوعات ایرانی، آثاری از نسل دوم مهاجرین افغانستانی به چاپ می‌رسید. آثار پراکندۀ شاعران مهاجر اولین‌بار در مجموعۀ «ضریح آفتاب» (حوزه هنری، ۱۳۶۸ش)، سپس در مجموعۀ «هوای حرم» (حوزه هنری، ۱۳۶۹ش)، مجموعۀ «نافلۀ باران» (حوزه هنری، ۱۳۶۹ش) و مجموعۀ «فصل فراق» (حوزه هنری، ۱۳۶۹ش) منتشر شد و توجه ادیبان ایرانی را به‌خود جلب کرد. اولین مجموعۀ شعر شاعران مهاجر افغانستان با عنوان «اشک قلم» با آثار ۳۸ شاعر شامل سروده و قطعۀ ادبی در ۱۳۶۹ش از سوی انجمن اسلامی شعرای مهاجر افغانستان منتشر شد.<ref>. کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، 1373ش، ص25.</ref> | ||
در بخش خاطرات و قطعه ادبی، اولین آثار مهاجرین در همان اواخر دهۀ پنجاه در برخی از نشریات همانند پیام مهاجر منتشر شده است. اولین شبه‌داستان‌های مهاجرین به‌صورت پراکنده در اوایل دهۀ شصت در برخی از مطبوعات مهاجرین منتشر شده‌اند، اما ادبیات داستانی مهاجرت، در اواسط دهۀ شصت همزمان با دوران دفاع مقدس، از درون همان آثار قبلی بوجود آمد. در اواخر دهۀ شصت فعالیت این بخش گسترش یافت که در سال ۱۳۷۵ش منجر به انتشار اولین مجموعۀ ادبیات داستانی مهاجران شد.<ref>. حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص65.</ref> | |||
در دیگر کشورها بار ادبیات مهاجرت را کسانی به دوش داشتند که از افغانستان و ایران یا مواردی از پاکستان به آن کشورها مهاجرت کرده بودند، اما در آن کشورها نسل‌های جدید مهاجرین به شعر و داستان روی نیاوردند و جریان جدیدی ایجاد نشد.<ref>. کاظمی، «شعر مقاومت در افغانستان»، 1384ش، ص121.</ref> | |||
==انواع ادبیات مهاجرت افغانستان== | ==انواع ادبیات مهاجرت افغانستان== | ||
ادبیات مهاجرت افغانستان شامل آثار منظوم و منثور است که هر کدام به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود. ادبیات مهاجرت به اشکال | ادبیات مهاجرت افغانستان شامل آثار منظوم و منثور است که هر کدام به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود. ادبیات مهاجرت به اشکال [[شعر فارسی|شعر]]، سرود، [[دوبیتی]]، رباعی، نمایشنامه، داستان کوتاه و بلند، قطعۀ ادبی، طنز، حسب‌حال، نامه و خاطرات تجلی کرده است؛ <ref>. کاظمی، «شعر مقاومت در افغانستان»، 1384ش، ص121.</ref> که از میان آنها شعر، داستان و خاطره، جایگاه برتری دارند. | ||
===شعر=== | ===شعر=== | ||
| خط ۳۳: | خط ۴۷: | ||
اولین مجموعۀ داستان مهاجرت به‌نام «مهاجران فصل دلتنگی» با ۱۴ داستان از ۱۲ نویسنده در ۱۳۷۵ش توسط حوزۀ هنری در [[تهران]] منتشر شد.<ref>. شجاعی، مهاجران فصل دلتنگی، 1375ش، ص7.</ref> قبل از آن، آثار گوناگونی از نویسندگان افغانستان در برخی از مطبوعات مهاجرین چون هفته‌نامۀ وحدت و هفته‌نامۀ فریاد عاشورا منتشر شده بود.<ref>. فیاض، «ادبیات مقاومت»، 1397ش، ص399.</ref> | اولین مجموعۀ داستان مهاجرت به‌نام «مهاجران فصل دلتنگی» با ۱۴ داستان از ۱۲ نویسنده در ۱۳۷۵ش توسط حوزۀ هنری در [[تهران]] منتشر شد.<ref>. شجاعی، مهاجران فصل دلتنگی، 1375ش، ص7.</ref> قبل از آن، آثار گوناگونی از نویسندگان افغانستان در برخی از مطبوعات مهاجرین چون هفته‌نامۀ وحدت و هفته‌نامۀ فریاد عاشورا منتشر شده بود.<ref>. فیاض، «ادبیات مقاومت»، 1397ش، ص399.</ref> | ||
در طول دهۀ هفتاد شمسی، در این زمینه آثار زیادی تولید و در نشریات، | در طول دهۀ هفتاد شمسی، در این زمینه آثار زیادی تولید و در نشریات، وب‌سایت‌ها و به‌صورت کتاب منتشر شد. در ارتباط با مهاجرت رمان‌هایی نیز نوشته شده است از جمله «[[زمستان]]» از سید ضیا قاسمی و «اینک دانمارک» از محمد‌آصف سلطان‌زاده و حتی بادبادک‌باز از خالد حسینی.<ref>. کریمی، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، پاییز 1399ش، ص101.</ref> | ||
===خاطره=== | ===خاطره=== | ||
برخی اشخاص در کتاب‌های خاطرات خود به مهاجرت نیز پرداخته‌اند. «کتاب وطن‌دار» از محمدسرور رجایی (خاطرات مهاجرت به ایران) از جمله آثار مکتوب در این زمینه است که در ۱۴۰۱ش در تهران توسط جام‌جم منتشر شده است.<ref>. رجایی، وطن‌دار، 1401ش، ص4.</ref> همچنین «از هری‌رود تا زاینده‌رود» از داوود عرفان نیز خاطرات مهاجرت به ایران است.<ref>. عرفان، از هری‌رود تا زاینده‌رود، 1401ش، ص3.</ref> | خاطره‌نویسی دربارۀ مهاجرت سابقۀ طولانی ندارد و در ابتدا چندان مورد توجه قرار نگرفت. با این حال، در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ شمسی، آثار محدودی در نشریات مهاجران منتشر شد. در دهۀ ۸۰شمسی، با گسترش وبلاگ‌نویسی، فضایی برای نوشتن خاطرات شخصی از مهاجرت فراهم شد و بسیاری از جوانان تجربیات خود را در وبلاگ‌ها به اشتراک گذاشتند. همچنین، در برخی وب‌سایت‌ها مانند تسنیم و دیاران نیز مطالب پراکنده‌ای در این زمینه وجود دارد. برخی اشخاص در کتاب‌های خاطرات خود به مهاجرت نیز پرداخته‌اند. «کتاب وطن‌دار» از [[محمدسرور رجایی|محمدسرور رجایی]] (خاطرات مهاجرت به ایران) از جمله آثار مکتوب در این زمینه است که در ۱۴۰۱ش در تهران توسط جام‌جم منتشر شده است.<ref>. رجایی، وطن‌دار، 1401ش، ص4.</ref> همچنین «از هری‌رود تا زاینده‌رود» از داوود عرفان نیز خاطرات مهاجرت به ایران است.<ref>. عرفان، از هری‌رود تا زاینده‌رود، 1401ش، ص3.</ref> | ||
==جغرافیای ادبیات مهاجرت== | ==جغرافیای ادبیات مهاجرت== | ||
| خط ۴۲: | خط ۵۷: | ||
===ایران=== | ===ایران=== | ||
در ایران، ابتدا مهاجرانی به ادبیات مهاجرت پرداختند که در افغانستان نیز به ادبیات گرایش داشتند، اما به‌تدریج نسل جدیدتری نیز به این گونۀ ادبی توجه کردند که متولد افغانستان | در ایران، ابتدا مهاجرانی به ادبیات مهاجرت پرداختند که در افغانستان نیز به ادبیات گرایش داشتند، اما به‌تدریج نسل جدیدتری نیز به این گونۀ ادبی توجه کردند که متولد افغانستان بودند، ولی سابقۀ فعالیت ادبی نداشتند. این‌ها تحت تاثیر فضای ادبی و آشنایی با ادبیات و [[شعر فارسی]] رایج در ایران وارد عرصۀ ادبیات شدند و تحت تاثیر همین فضا قرار داشتند. به‌صورت طبیعی این گروه گرایش کمتری به ادبیات سنتی و ارتباط بیش‌تری با ادبیات جدید ایران داشتند. با گسترش این فضا، ایران به کانون [[ادبیات مقاومت افغانستان|ادبیات مقاومت]] و ادبیات مهاجرت افغانستان تبدیل شد.<ref>. کاظمی، «کارنامه شعر هجرت در ایران اسلامی»، 14، 1373ش، ص23.</ref> | ||
شعر و ادبیات مهاجرت افغانستان در ایران در محتوا و شکل تحت تاثیر ادبیات ایران بعد از [[انقلاب اسلامی]] قرار داشته است. نخستین ارتباطات شاعران مهاجر با شاعران ایرانی در حوزۀ هنری مشهد شکل گرفت و شاعران جوان و انقلابی دو کشور با یکدیگر آشنا شدند. در اشعار این شاعران مضامینی مطرح شد که تا آن زمان در [[شعر فارسی]] بی‌سابقه یا کم‌سابقه بود، از جمله دفاع مقدس، نگاه نوین به واقعه [[عاشورا]] و دیگر وقایع مذهبی چون [[مبعث]]، [[عید غدیر|غدیر]]، [[نیمه شعبان]]، عدالت‌خواهی اسلامی، گرایش به جهان‌وطنی اسلامی و تغییر مسیر مدح شاهان به ستایش [[پیامبر اسلام]]، [[اهل‌بیت]]، پشگامان [[دین]]، [[مرجع دینی|مراجع دینی]]، قهرمانان ملی و ارزش‌های اخلاقی چون [[شهادت]]، [[ایثار]]، نوع دوستی و [[برادری دینی]]. در فرم شعر، بیشترین تأثیر از شعر نئوکلاسیک دیده می‌شد، در حالی که شعر مهاجرت در آن سال‌ها عمدتاً در قالب‌های کلاسیک سروده می‌شد.<ref>. کاظمی، «کارنامه شعر هجرت در ایران اسلامی»، 14، 1373ش، ص22؛ زرکوب، «پیشینۀ شعر مقاومت افغانستان»، 1376ش، ص58.</ref> | |||
در ادبیات داستانی، مهاجران تحت تأثیر ادبیات داستانی ایران به نگارش داستان روی آوردند، در حالی که پیش از آن هیچ سابقه‌ای در این زمینه نداشتند. داستان‌های مهاجرت از نظر فرم و محتوا، به‌ویژه در توجه به [[معنویت]]، ارتباط نزدیکی با ادبیات انقلاب اسلامی ایران داشتند. | |||
کانون‌های ادبی مهاجران در ایران در شهرهای مختلفی چون مشهد،<ref>فیاض، «ادبیات مقاومت»، 1397ش، ص399.</ref> قم، تهران، اصفهان، اراک و محلات فعال بودند و اشخاص معروفی در این کانون‌ها پرورش یافتند.<ref>بلخی، «سوره بچه‌های مسجد»، 1375ش، ص15؛ خاوری، پیام، سنگ ملامت، 1376ش، ص9؛ کریمی، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، 1399ش، ص101. </ref> | |||
پس از سقوط طالبان به رهبری ملا عمر در سال ۱۳۸۰ش، بسیاری از شاعران و نویسندگان مهاجر به میهن خود بازگشتند، در حالی که برخی دیگر به کشورهای غربی و اروپایی عزیمت کردند. امروزه، برخلاف گذشته، شمار کمی از شاعران و نویسندگان افغانستانی در ایران ساکن هستند. همان‌گونه که ادیبان افغانستانی از داخل افغانستان به نقاط مختلف جهان پراکنده شده‌اند، ادیبان مهاجر پرورش یافته در ایران نیز به سراسر دنیا آواره گشته‌اند.<ref>حیدربیگی، «شعر پسامقاومت افغانستان»، 1395ش، ص192.</ref> | |||
بعد از سقوط دولت جمهوری اسلامی افغانستان تعدادی از اهل ادب به ایران نیز برگشتند. اما با تعطیل شدن بخش از کارها و نشریات، دیگر فرصت سال‌های گذشته فراهم نیست.<ref>حیدربیکی، «وضعیت ادبیات مهاجرت»، وب‌سایت حزب عدالت و آزادی.[https://jfp-af.org/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9/literature-immigration/]</ref> | |||
===پاکستان=== | ===پاکستان=== | ||
شاعران افغانستانی که به پاکستان کوچیدند واپسین بارقه‌های شعر و ادبیات مهاجرت افغانستان در آن مناطق بودند و با وفات یا مهاجرت این افراد، ادبیات افغانستان نیز از آن کشور کوچید. [[خلیل‌الله خلیلی]] شاخص‌ترین چهرۀ ادبیات افغانستان از این دسته بود. برخی افراد مرتبط با احزاب سیاسی همانند عبدالاحد تارشی و دلجو حسینی نیز در نشریات مهاجرین در پاکستان آثاری منتشر می‌کردند. | شاعران افغانستانی که به پاکستان کوچیدند واپسین بارقه‌های شعر و ادبیات مهاجرت افغانستان در آن مناطق بودند و با وفات یا مهاجرت این افراد، ادبیات افغانستان نیز از آن کشور کوچید. [[خلیل‌الله خلیلی]] شاخص‌ترین چهرۀ ادبیات افغانستان از این دسته بود. برخی افراد مرتبط با احزاب سیاسی همانند عبدالاحد تارشی و دلجو حسینی نیز در نشریات مهاجرین در پاکستان آثاری منتشر می‌کردند. | ||
بعد از آغاز جنگ‌های داخلی در ۱۳۷۱ش و به‌خصوص در دورۀ طالبان از حدود ۱۳۷۴ تا | بعد از آغاز جنگ‌های داخلی بین دولت مجاهدین به ریاست [[برهان‌الدین ربانی]] و احزاب مخالف چون حزب وحدت اسلامی به رهبری [[عبدالعلی مزاری]]، حزب اسلامی به رهبری [[گلبدین حکمتیار]] و جنبش ملی اسلامی به رهبری عبدالرشید دوستم در ۱۳۷۱ش و به‌خصوص در دورۀ طالبان به رهبری [[ملا عمر]] از حدود ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۰ش، بسیاری از چهره‌های ادبی به پاکستان مهاجرت کردند. در نتیجه ادبیات مهاجرت در پاکستان یکدفعه به‌صورت جدی ظهور کرد. اما تداوم و پایداری نداشت؛ چون برخی از این اشخاص بعد از سقوط طالبان در سال 1380 به کشور بازگشتند و برخی در همان سال‌ها به کشورهای مختلف دنیا مهاجرت کرده و دیگر بازنگشتند.<ref>. فخری، «هنر آسیاب هیچ سیاستی را نمی‌چرخاند»، 1376ش، ص2.</ref> | ||
===اروپا و آمریکا=== | ===اروپا و آمریکا=== | ||
بعد از کودتای ۱۳۵۷ش، ادیبان افغانستان در کشورهای اروپایی به صورت پراکنده حضور یافتند و در همان زمان آثاری را در آن کشورها تولید کردند که نمونۀ فعال آنها حلیم تنویر در هلند و عتیق رحیمی در فرانسه بود. بعد از سقوط نجیب‌الله تعداد دیگری به مهاجرین اولیه در آن کشورها ملحق شدند. برخی از این افراد بعد از سقوط طالبان به کشور بازگشتند.<ref>. حسینی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، 1402ش، ج1 و 2، ص12 و 13.</ref> همچنین در آمریکا و کانادا نویسندگان و شاعرانی از دورۀ اول مهاجرت زندگی می‌کردند و نشریاتی نیز داشتند.<ref>. حسینی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، 1402ش، ج1 و 2، ص11 و 12.</ref> | بعد از کودتای ۱۳۵۷ش، ادیبان افغانستان در کشورهای اروپایی به صورت پراکنده حضور یافتند و در همان زمان آثاری را در آن کشورها تولید کردند که نمونۀ فعال آنها حلیم تنویر در هلند و عتیق رحیمی در فرانسه بود. بعد از سقوط نجیب‌الله تعداد دیگری به مهاجرین اولیه در آن کشورها ملحق شدند. در آنجا هم جریان قابل توجه شکل نگرفت. برخی از این افراد بعد از سقوط طالبان به کشور بازگشتند.<ref>. حسینی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، 1402ش، ج1 و 2، ص12 و 13.</ref> | ||
همچنین در آمریکا و کانادا نویسندگان و شاعرانی از دورۀ اول مهاجرت زندگی می‌کردند و نشریاتی نیز داشتند.<ref>. حسینی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، 1402ش، ج1 و 2، ص11 و 12.</ref> یکی از این افراد عارف فرمان ساکن سوئد است که فضای پسا استعماری را در رمان سبز، سرخ و آبی به تصویر کشیده است و دوگانه غرب و شرق را صورت‌بندی کرده است.<ref> موسوی و حسینی، «فضای پسا استعماری در ادبیات مهاجرت افغانتسان»، 1399ش، ص408</ref> | |||
تعداد قابل توجهی پس به قدرت رسیدن طالبان در سال 1400ش به آن کشورها مهاجرت کردند. چون در کشورهای مختلف پراکنده هستند، درخشش جریانی ندارند.<ref>[https://jfp-af.org/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9/literature-immigration/ حیدربیکی، «وضعیت ادبیات مهاجرت»، وب‌سایت حزب عدالت و آزادی.]</ref> | |||
==آثار ادبیات مهاجرت افغانستان== | ==آثار ادبیات مهاجرت افغانستان== | ||
===کتاب‌ها=== | ===کتاب‌ها=== | ||
اولین کتابی که در حوزۀ ادبیات مقاومت و مهاجرت در ایران چاپ شده است مجموعۀ «شعر سرخ» ع. کابلی (سیدعسکر موسوی) است که در ۱۳۵۸ش در ایران (قم) منتشر شد. به مرور زمان کتاب‌های زیادی به‌خصوص در ایران به چاپ رسید از جمله «[[ادبیات مقاومت افغانستان|شعر مقاومت افغانستان]]» دفتر اول در ۱۳۶۹ش، «شعر مقاومت افغانستان» دفتر دوم، «مردان برنو» از سیدنادر احمدی، «سوگنامۀ بلخ» از سید ابوطالب مظفری، «پیاده آمده بودم» از محمد‌کاظم کاظمی، «صبح در زنجیر» به کوشش کاظمی، «خاکستر صدا» از فضل‌الله قدسی، «وقتی کبوتر نیست» از شریف سعیدی، «مهاجران فصل دلتنگی» و «میراث شهرزاد» به کوشش سیداسحاق شجاعی، «سنگ ملامت» به کوشش جواد خاوری و علی پیام، <ref>. خاوری، سنگ ملامت، 1376، ص4؛ قدسی، خاکستر صدا، 1375ش، ص3؛ مظفری، سوگنامۀ بلخ، 1372ش، ص4.</ref> مجموعه داستان «جای خالی گلدان» از تقی واحدی، ۱۳۸۲ش و مجموعه داستان «تویی که سرزمینت این‌جا نیست» از محمد‌آصف سلطان‌زاده.<ref>. خیالی خطیبی، «بازتاب وضعیت موقتی مهاجرت در زمان مکان روایی رمان‌های مهاجر افغان»، 1394ش، ص78.</ref> | اولین کتابی که در حوزۀ ادبیات مقاومت و مهاجرت در ایران چاپ شده است مجموعۀ «شعر سرخ» ع. کابلی (سیدعسکر موسوی) است که در ۱۳۵۸ش در ایران (قم) منتشر شد. به مرور زمان کتاب‌های زیادی به‌خصوص در ایران به چاپ رسید از جمله «[[ادبیات مقاومت افغانستان|شعر مقاومت افغانستان]]» دفتر اول در ۱۳۶۹ش، «شعر مقاومت افغانستان» دفتر دوم، «مردان برنو» از سیدنادر احمدی، «سوگنامۀ بلخ» از سید ابوطالب مظفری، «پیاده آمده بودم» از محمد‌کاظم کاظمی، «صبح در زنجیر» به کوشش کاظمی، «خاکستر صدا» از فضل‌الله قدسی، «وقتی کبوتر نیست» از شریف سعیدی، «مهاجران فصل دلتنگی» و «میراث شهرزاد» به کوشش سیداسحاق شجاعی، «سنگ ملامت» به کوشش جواد خاوری و علی پیام، <ref>. خاوری، سنگ ملامت، 1376، ص4؛ قدسی، خاکستر صدا، 1375ش، ص3؛ مظفری، سوگنامۀ بلخ، 1372ش، ص4.</ref> مجموعه داستان «جای خالی گلدان» از تقی واحدی، ۱۳۸۲ش و مجموعه داستان «تویی که سرزمینت این‌جا نیست» از محمد‌آصف سلطان‌زاده.<ref>. خیالی خطیبی، «بازتاب وضعیت موقتی مهاجرت در زمان مکان روایی رمان‌های مهاجر افغان»، 1394ش، ص78.</ref> | ||
===مجلات=== | ===مجلات و نشریات=== | ||
خاستگاه جراید مرتبط با ادبیات مهاجرت افغانستان نیز ایران بوده است و آغازگر آن نشریۀ پیام مهاجر در ۱۳۵۸ش.<ref>. فیاض، «رفیق روسی‌ام»، 1369ش، ص8.</ref> | خاستگاه جراید مرتبط با ادبیات مهاجرت افغانستان نیز ایران اسلامی بوده است و آغازگر آن نشریۀ پیام مهاجر در ۱۳۵۸ش.<ref>. فیاض، «رفیق روسی‌ام»، 1369ش، ص8.</ref> اولین داستان‌های چاپ شده مهاجرین در ایران در نشریۀ جوالی (ارگان بخش کارگری کانون مهاجر) منتشر شده است. داستان «مرگ در غربت» در شمارۀ دوم نشریۀ جوالی (سنبله/شهریور 1358ش)، داستان «چشم به راه» در شمارۀ سوم آن نشریه (حوت/اسفند 1358ش) و داستان «در کوره پزخانه» در شمارۀ چهارم آن نشریه (سرطان/مردادماه 1359ش) از نویسنده یا نویسندگان نامعلوم نشر شده است. در شمارۀ 19 این نشریه (میزان/مهرماه 1359ش) داستان‌واره گرگ و در شمارۀ 26 (سرطان/تیرماه 1360ش داستان (خاطره‌ای) با عنوان «جمعه سرخ» نشر شده است.<ref>«کوره پزخانه»، شمارۀ چهار، 1359ش، ص1، 2 و 4.</ref> | ||
نشریه پیام مستضعفین که اولین شمارۀ آن در ماه سرطان/تیرماه 1358ش منتشر شده است، به ادبیات توجه ویژه داشت و از شمارۀ دوم (اسد/مرداد 1358ش) چاپ اشعار حماسی را آغاز کرده و تا آخرین شماره خود ادامه داده است. این مجله در شماره‌های67 و 68 (جوزا و سرطان 1366ش) اولین مرتبه داستانی با عنوان «مرثیۀ عشق» به چاپ رسانده است. در شماره‌های 69 و 70 (سرطان 1367ش) نیز دو داستان با عنوان‌های «دختر قهرمان» و «شاگرد ممتاز» چاپ کرده است.<ref>«داستان روستا»، 1366ش، ص42.</ref> | |||
[[مجله حبل‌الله|مجلۀ حبل‌الله]] از نشریات اولیۀ مهاجرین در ایران از اولین شمارۀ خود در 1363ش با چاپ شعر، داستان و خاطره به ادبیات توجه ویژه داشته است. این مجله در هر شماره اشعاری به چاپ می‌رساند، اما چاپ داستان را از شمارۀ 38 و در ماه اسد/مردادماه 1366ش با چاپ «داستان روستا» آغاز کرد و بعد از آن تقریباً در هر شماره داستانی از نویسندگان مقیم ایران چاپ کرده است؛ از جمله تقی واحدی.<ref>«داستان روستا»، 1366ش، ص42.</ref> | |||
بعد از آن هفته‌نامۀ وحدت وابسته به حزب وحدت اسلامی افغانستان، در این راه پیشگام بوده است.<ref>. فیاض، «رفیق روسی‌ام»، 1369ش، ص8.</ref> در دهه‌ی هفتاد شمسی، نشریات ادبی متعددی در ایران پدید آمدند که به ادبیات مهاجرت و [[ادبیات مقاومت افغانستان]] پرداختند. از جمله این نشریات گلبانگ (نخستین نشریه ادبی مهاجران افغانستان)، فصلنامه دُرّ دری، فصلنامه سراج، خط سوم، بامیان، بلاغ، هفته‌نامه فریاد عاشورا، هفته‌نامه بنیاد وحدت، ماهنامه صراط، هفته‌نامه همبستگی، فجر امید، و مجله امین است که در بازتاب ادبیات مهاجرت به‌صورت مستقیم و غیر مستقیم نقش داشتند. مجله ادبیات معاصر نیز از سال 1394ش در کابل فعال شد که بخش‌های آن به ادبیات مهاجرت اختصاص یافته است.<ref>فیاض، «ادبیات مقاومت»، 1397ش، ص398؛ حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص67. </ref> | |||
علاوه برآن، نشریات دیگری همچون پیام خون (از حزب جمعیت اسلامی افغانستان)، استقامت (از حرکت اسلامی افغانستان)، ارمغان فرهنگ (پیشاور، ۱۳۷۶ش)، خراسان (آمریکا، ۱۳۶۶ش)، زرنگار (کانادا)، دانا (پیشاور، ۱۳۷۳ش)، دیوه (آلمان، ۱۳۷۴ش)، سپیدی (پیشاور، ۱۳۶۳ش)، نیز به ادبیات مهاجرت و مقاومت توجه نشان دادند.<ref>. تنویر، تاریخ و روزنامه نگاری افغانستان، 1378ش، ص607.</ref> | |||
==تشکل‌های ادبیات مهاجرت افغانستان== | ==تشکل‌های ادبیات مهاجرت افغانستان== | ||
| خط ۶۵: | خط ۱۰۲: | ||
اولین‌بار در ۱۳۶۳ش توسط شاعران مهاجر یک مجمع فرهنگی در [[گلشهر]] مشهد ایجاد شد.<ref>. حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص64.</ref> در ۱۳۶۵ش انجمن اسلامی شعرای انقلاب اسلامی افغانستان توسط اعضای مجمع گلشهر تشکیل شد. در ۱۳۶۸ش جمعی از شاعران جدید با برخی از شاعران قدیمی، انجمن شاعران انقلاب اسلامی افغانستان را در مشهد بنیاد نهادند. | اولین‌بار در ۱۳۶۳ش توسط شاعران مهاجر یک مجمع فرهنگی در [[گلشهر]] مشهد ایجاد شد.<ref>. حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص64.</ref> در ۱۳۶۵ش انجمن اسلامی شعرای انقلاب اسلامی افغانستان توسط اعضای مجمع گلشهر تشکیل شد. در ۱۳۶۸ش جمعی از شاعران جدید با برخی از شاعران قدیمی، انجمن شاعران انقلاب اسلامی افغانستان را در مشهد بنیاد نهادند. | ||
در اواخر دهۀ شصت دفتر ادبیات افغانستان در مشهد با مسئولیت محمد‌کاظم کاظمی و سپس در شهر قم و [[تهران]] در اوایل دهۀ هفتاد شمسی با حمایت حوزۀ هنری تشکیل شد. نسل‌های بعدی ادبیات مهاجرت اغلب از دفتر ادبیات تاثیر گرفتند. در ۱۳۷۶ش [[مؤسسه فرهنگی در دری|موسسه فرهنگی دُرّ دری]] با حمایت [[مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان]] تشکیل شد که تا هنوز فعال است و سهم عمده‌ای در پرورش ادیبان نسل‌های بعدی مهاجرت دارد. | در اواخر دهۀ شصت [[دفتر هنر و ادبیات انقلاب اسلامی افغانستان]]، در مشهد با مسئولیت محمد‌کاظم کاظمی و سپس در شهر قم و [[تهران]] در اوایل دهۀ هفتاد شمسی با حمایت حوزۀ هنری تشکیل شد. نسل‌های بعدی ادبیات مهاجرت اغلب از دفتر ادبیات تاثیر گرفتند. در ۱۳۷۶ش [[مؤسسه فرهنگی در دری|موسسه فرهنگی دُرّ دری]] با حمایت [[مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان]] تشکیل شد که تا هنوز فعال است و سهم عمده‌ای در پرورش ادیبان نسل‌های بعدی مهاجرت دارد. | ||
بعدا «[[کانون ادبی و فرهنگی کلمه]]» در قم، «خانۀ ادبیات افغانستان» در تهران، «خانۀ ادبیات مستقل افغانستان» در اصفهان، «انجمن آیینی مشکات» در تهران، «انجمن هنر و ادبیات آیینی افغانستان» در قم، تشکیل شدند. | |||
«مرکز تعاون افغانستان» در پاکستان، «اتحادیه فرهنگی صلصال» در سوئد و تشکلات پراکنده‌ای در کانادا، آمریکا، اروپا و استرالیا نیز به | «مرکز تعاون افغانستان» در پاکستان، «اتحادیه فرهنگی صلصال» در سوئد و تشکلات پراکنده‌ای در کانادا، آمریکا، اروپا و استرالیا نیز در رونق دادن به ادبیات مهاجرت کمک کردند.<ref>. حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص67.</ref> | ||
===همایش‌ها=== | ===همایش‌ها=== | ||
در دهۀ شصت و هفتاد شمسی همایش‌ها، نشست‌ها، کنگره‌ها و شب‌های شعر بسیاری در ایران و گاهی در برخی از کشورهای دیگر برگزار می‌شد که اغلب بازتاب‌دهندۀ ادبیات مهاجرت و مقاومت بود؛ «[[کنگره شعر و قصه طلاب|کنگرۀ شعر و قصه طلاب]] | در دهۀ شصت و هفتاد شمسی همایش‌ها، نشست‌ها، کنگره‌ها و شب‌های شعر بسیاری در ایران و گاهی در برخی از کشورهای دیگر برگزار می‌شد که اغلب بازتاب‌دهندۀ ادبیات مهاجرت و مقاومت بود؛ «[[کنگره شعر و قصه طلاب|کنگرۀ شعر و قصه طلاب]]» و «مجمع شعر انقلاب اسلامی افغانستان» توسط نماینده‌گی رهبر جمهوری اسلامی ایران در امور افغانستان، در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌شد.<ref>. حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، دانشنامۀ ادب فارسی ویژه افغانستان، 1381ش، ص68.</ref> | ||
بعدها جشنوارۀ قند پارسی در تهران که نهمین دورۀ آن در ۱۳۹۶ش در تهران، جشنوارۀ هزار و یکشب که ششمین دورۀ آن در ۱۳۹۶ش در [[کابل]] و جشنواره‌های پراکنده دیگری در شهرهای مختلف جهان برگزار شده است.<ref>. کریمی، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، پاییز 1399ش، ص99.</ref> | بعدها جشنوارۀ قند پارسی در تهران که نهمین دورۀ آن در ۱۳۹۶ش در تهران، جشنوارۀ هزار و یکشب که ششمین دورۀ آن در ۱۳۹۶ش در [[کابل]] و جشنواره‌های پراکنده دیگری در شهرهای مختلف جهان برگزار شده است.<ref>. کریمی، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، پاییز 1399ش، ص99.</ref> | ||
| خط ۸۴: | خط ۱۲۳: | ||
*ادبیات معاصر افغانستان، وب‌سایت وطن‌ادب، بازدید در تاریخ: 9 بهمن 1403ش. | *ادبیات معاصر افغانستان، وب‌سایت وطن‌ادب، بازدید در تاریخ: 9 بهمن 1403ش. | ||
*باختری، واصف، «دیروز، امروز و فردای شعر افغانستان»، مجله شعر، 1373ش. | *باختری، واصف، «دیروز، امروز و فردای شعر افغانستان»، مجله شعر، 1373ش. | ||
*بلخی، سید میرزا‌حسین و دیگران، سوره بچه‌های مسجد، شماره 44، تهران، حوزه هنری، 1375ش. | *بلخی، سید میرزا‌حسین و دیگران، سوره بچه‌های مسجد، شماره 44، تهران، حوزه هنری، 1375ش. | ||
*تنویر، محمد‌حلیم، تاریخ و روزنامه نگاری افغانستان، هلند، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان، 1378ش. | *تنویر، محمد‌حلیم، تاریخ و روزنامه نگاری افغانستان، هلند، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان، 1378ش. | ||
*ثروتی، بهروز، مویه‌های پامیر، شعر فارسی در افغانستان امروز، تهران، الهدی، 1386ش. | *ثروتی، بهروز، مویه‌های پامیر، شعر فارسی در افغانستان امروز، تهران، الهدی، 1386ش. | ||
*خاوری، جواد و علی، پیام، سنگ ملامت، تهران، حوزه هنری، 1376ش. | |||
*خاوری، | |||
*خیالی خطیبی، احمد، «بازتاب وضعیت موقتی مهاجرت در زمان مکان روایی رمان‌های مهاجر افغان»، فصلنامۀ مطالعات نقد ادبی، ش 40، پاییز 1394ش. | *خیالی خطیبی، احمد، «بازتاب وضعیت موقتی مهاجرت در زمان مکان روایی رمان‌های مهاجر افغان»، فصلنامۀ مطالعات نقد ادبی، ش 40، پاییز 1394ش. | ||
*حجتی، حمیده، «ادبیات مقاومت افغانستان»، دانشنامۀ ادب فارسی ویژه افغانستان، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش. | *حجتی، حمیده، «ادبیات مقاومت افغانستان»، دانشنامۀ ادب فارسی ویژه افغانستان، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش. | ||
*حسینی، سید موسی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، قم، صبح امید دانش، 1402ش. | *حسینی، سید موسی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، قم، صبح امید دانش، 1402ش. | ||
* | *حیدربیگی، حسین، «شعر پسامقاومت افغانستان»، فصلنامه ادبیات معاصر، کابل، 1395ش. | ||
*حیدربیگی، حسین، «وضعیت ادبیات مهاجرت»، وب‌سایت حزب عدالت و آزادی، تاریخ درج مطلب: 1 سرطان 1403ش. | |||
*«داستان روستا»، حبل‌الله، شمارۀ 38، اسد/مردادماه 1366ش. | |||
*رجایی، محمدسرور، وطن‌دار، تهران، جام‌جم، 1401ش. | *رجایی، محمدسرور، وطن‌دار، تهران، جام‌جم، 1401ش. | ||
*زرکوب، فضل‌الله، «پیشینۀ شعر مقاومت افغانستان»، فصلنامۀ درّ دری، 1376ش. | *زرکوب، فضل‌الله، «پیشینۀ شعر مقاومت افغانستان»، فصلنامۀ درّ دری، 1376ش. | ||
*شجاعی، سید اسحاق، مهاجران فصل دلتنگی، تهران، حوزۀ هنری، 1375ش. | *شجاعی، سید اسحاق، مهاجران فصل دلتنگی، تهران، حوزۀ هنری، 1375ش. | ||
*عرفان، محمد‌داوود، از هری‌رود تا زاینده‌رود، تهران، عرفان، 1401ش. | *عرفان، محمد‌داوود، از هری‌رود تا زاینده‌رود، تهران، عرفان، 1401ش. | ||
*فخری، حسین، «هنر آسیاب هیچ سیاستی را نمی‌چرخاند»، دو هفته‌نامۀ گلبانگ، 1376ش. | *فخری، حسین، «هنر آسیاب هیچ سیاستی را نمی‌چرخاند»، دو هفته‌نامۀ گلبانگ، 1376ش. | ||
*فرهنگستان مجازی ادبیات و هنر افغانستان، وب‌سایت کابلستان، بازدید در تاریخ: 9 بهمن 1403ش. | *فرهنگستان مجازی ادبیات و هنر افغانستان، وب‌سایت کابلستان، بازدید در تاریخ: 9 بهمن 1403ش. | ||
*فیاض، محمد‌اسحاق، «رفیق روسی‌ام»، هفته نامه وحدت، 1369ش. | *فیاض، محمد‌اسحاق، «رفیق روسی‌ام»، هفته نامه وحدت، 1369ش. | ||
*فیاض، محمد‌حسین، «ادبیات مقاومت»، دانشنامۀ هزاره، کابل، امیری، 1397ش. | *فیاض، محمد‌حسین، «ادبیات مقاومت»، دانشنامۀ هزاره، کابل، امیری، 1397ش. | ||
*قدسی، سید فضل‌الله، خاکستر صدا، تهران، حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375ش. | *قدسی، سید فضل‌الله، خاکستر صدا، تهران، حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375ش. | ||
*کاظمی، محمد‌کاظم، «شعر مقاومت در افغانستان»، مجلۀ سوره، 1384ش. | *کاظمی، محمد‌کاظم، «شعر مقاومت در افغانستان»، مجلۀ سوره، 1384ش. | ||
*کاظمی، محمد‌کاظم، «کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی»، مجلۀ شعر، 1373ش. | *کاظمی، محمد‌کاظم، «کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی»، مجلۀ شعر، 1373ش. | ||
*کریمی، کبری، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، فصلنامۀ رویکردهای پژوهشی در علوم اجتماعی، شمارۀ 23، پاییز 1399ش. | *کریمی، کبری، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، فصلنامۀ رویکردهای پژوهشی در علوم اجتماعی، شمارۀ 23، پاییز 1399ش. | ||
* | *«کوره پزخانه»، نشریۀ جوالی، شمارۀ چهار، 1359ش. | ||
*کیا، بیژن، «ادبیات مهاجرت و ادبیات در مهاجرت»، وب‌سایت گوهر مکتوب (انجمن داستان)، درج مطلب در تاریخ: 2 دیماه 1391ش. | *کیا، بیژن، «ادبیات مهاجرت و ادبیات در مهاجرت»، وب‌سایت گوهر مکتوب (انجمن داستان)، درج مطلب در تاریخ: 2 دیماه 1391ش. | ||
* | *موسوی، ام فروه و حسینی، مریم، «فضای پسا استعماری در ادبیات مهاجرت افغانستان؛ نمونۀ موردی: رمان سبز، سرخ و آبری عارف فرمان»، دو فصلنامه ادبیات پارسی معاصر، سال دهم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1399ش. | ||
*مظفری، سیدابوطالب، سوگنامۀ بلخ، تهران، حوزۀ هنری، 1372ش. | *مظفری، سیدابوطالب، سوگنامۀ بلخ، تهران، حوزۀ هنری، 1372ش. | ||
*نیکوبخت، ناصر. «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، پژوهش‌های ادب عرفانی، ش 3، پاییز 1386ش. | *نیکوبخت، ناصر. «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، پژوهش‌های ادب عرفانی، ش 3، پاییز 1386ش. | ||
* | * | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۲ مارس ۲۰۲۵، ساعت ۲۲:۲۹
ادبیات مهاجرت افغانستان؛ گونۀ ادبی مرتبط با مهاجرین افغانستانی.
ادبیات مهاجرت افغانستان، گونۀ ادبی تبیین‌کنندۀ مسائل انسان مهاجر در قالب شعر، داستان، خاطره و دیگر قالب‌های ادبی است که بعد از کودتای حزب دموکراتیک افغانستان در ۷ ثور (اردیبهشت) ۱۳۵۷ش، قیام‌های مردمی در داخل کشور و مهاجرت افغانستانی‌ها به کشورهای همسایه، تحت تاثیر تحولات داخل افغانستان و ارتباط با ادبیات کشورهای همسایه و به‌خصوص ایران به وجود آمد.
تعریف ادبیات مهاجرت
ادبیات مهاجرت به‌طور کلی به آثاری اشاره دارد که خارج از مرزهای یک کشور خلق شده‌اند. این مفهوم به سه شکل جزئی‌تر تعریف می‌شود: نخست، ادبیات در مهاجرت که تحت تأثیر فضای ادبی و فرهنگی کشور میزبان شکل می‌گیرد.[۱] در تعریف دیگر، ادبیات مهاجرت، به ادبیاتی گفته می‌شود که به مسائل و دغدغه‌های انسان مهاجر می‌پردازد و پیامدهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و هویتی ناشی از مهاجرت را بازتاب می‌دهد. علاوه بر این، نوع دیگری از ادبیات مهاجرت وجود دارد که ادبیات پسااستعماری نامیده می‌شود. این نوع ادبیات در واکنش به سلطه‌های فرهنگی و سیاسی، به ویژه تقابل میان شرق و غرب و سلطۀ فرهنگی غرب بر شرق، شکل گرفته است.[۲]
در مورد ادبیات مهاجرت افغانستان، این پدیده ترکیبی از سه نوع ادبیات است:
۱. ادبیات در مهاجرت: شامل آثاری است که نویسندگان افغانستانی تحت تأثیر ادبیات و فرهنگ کشور میزبان خلق کرده‌اند.
۲. ادبیات مهاجرت: این آثار به بیان دغدغه‌ها، وضعیت نابسامان فکری و فرهنگی مهاجران، و مشکلات حال و آینده‌ی نسل‌های کنونی و آینده‌ی مهاجران می‌پردازند.
۳. ادبیات مقاومت و پسااستعماری: این نوع ادبیات به مبارزه با سلطه‌های فرهنگی و سیاسی و بیان هویت مستقل افغانستان اختصاص دارد. نمونه‌های برجسته‌ی این نوع ادبیات را می‌توان در آثار نویسندگانی مانند عارف فرمان مشاهده کرد. [۳]
اهداف ادبیات مهاجرت
هدف از پردازش ادبیات مهاجرت، در ابتدا انعکاس مشکلات مهاجرت است. نویسنده یا شاعر مهاجر از وطن، اقوام، خویشاوندن و خانوادۀ خود جدا شده و در یک کشور دیگر و گاه بدون ادغام اجتماعی، گرفتار تنهایی و بی‌کسی می‌شود. ادیب، قلم به‌دست گرفته و تلاش می‌کند مسائل و مشکلات خود را در جامعۀ جدید انعکاس بدهد. انعکاس غربت، آوارگی، تنهایی، فقدان منزلت اجتماعی، فشارها و محرومیت‌ها اولین هدف از تولید ادبیات مهاجرت است.[۴]
هدف دیگر خلق ادبیات مهاجرت، کنار آمدن با چالش‌های پیرامون است. ادیب می‌کوشد از طریق ادبیات، راه‌ها و شیوه‌هایی برای مواجهه با مشکلات مهاجرت بیابد و از این طریق، رنج ناشی از مسائلی مانند فقر، بی‌خانمانی، تضادهای فرهنگی و اجتماعی و بی‌هویتی ناشی از بی‌وطنی را تسکین دهد.
هدف دیگر ادبیات مهاجرت، جست‌وجوی راه‌هایی برای ساختن آینده‌ای مطلوب است. ادیب از زمان حال فراتر رفته و تلاش می‌کند راهکارهایی بیابد که در آینده از مشکلات کمتری رنج ببرد. این آینده‌نگری ممکن است شامل اقامت دائم، کسب تابعیت و ادغام اجتماعی در کشور میزبان، مهاجرت به مناطق دیگر، یا بازگشت به وطن اصلی باشد.[۵]
پیشینه ادبیات مهاجرت افغانستان
ادبیات مهاجرت در جهان دارای پیشینه‌ای دیرینه است. در طول تاریخ، شاعران و نویسندگان بسیاری از زادگاه خود کوچ کرده و در مناطق دیگر ساکن شده‌اند. در ادبیات فارسی نیز، شاعران و ادیبان فراوانی از مناطق خود به دربارهای پادشاهان در شهرهایی مانند بخارا، غزنه، بلخ، هرات، هند، اصفهان و دیگر نقاط مهاجرت کرده و در آنجا به آفرینش آثار ادبی پرداخته‌اند. سفرنامۀ ناصر خسرو به‌عنوان نخستین متن ادبی مرتبط با مهاجرت شناخته می‌شود.
ادبیات مهاجرت در سرزمینی که امروزه افغانستان نامیده می‌شود، سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. شاعران و ادیبان بسیاری از این سرزمین به مناطق دیگر مهاجرت کرده‌اند و در مقابل، ادیبان زیادی نیز از دیگر مناطق به این سرزمین مسافرت کرده‌اند. اوج ورود ادیبان به این سرزمین در دوره‌های غزنوی و تیموری بوده است، در حالی که اوج خروج از آن پس از حمله مغول و در تاریخ معاصر، پس از کودتای ۷ ثور/اردیبهشت ۱۳۵۷ خورشیدی رخ داده است.
بحران ناشی از کودتای حزب دموکراتیک خلق افغانستان، منجر به آوارگی گستردۀ مردم به خارج از کشور و پدید آمدن ادبیات مهاجرت شد؛ اما ادبیات مهاجرت تنها در ایران به یک جریان بزرگ ادبی تبدیل شد. سابقۀ ادبیات مهاجرت افعانستان در ایران به اوایل پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۱۳۵۷ش بر می‌گردد. در اسفند آن سال اولین شمارۀ نشریۀ کانون مهاجر با عنوان پیام مهاجر (اولین نشریه مهاجرین در ایران) با تأثیر پذیری از فضا و گفتمان انقلاب اسلامی ایران و جهاد و مبارزه با حاکمیت کابل، در قم، منتشر شد که تعدادی از طلاب شیعیان افغانستان مشغول به تحصیل در حوزه علمیه قم در آن قلم می‌زدند. پیام مهاجر از همان اولین شماره دارای اشعار انقلابی بود و در هر شماره‌ای از آن نشریه، اشعاری تحت عنوان «شعر سرخ» منتشر می‌شد.[۶]
در مشهد نیز افرادی چون سعادت‌ملوک تابش و فدایی هروی از همان سال‌ها اقدام به ترویج ادبیات مهاجرت در قالب شعر فارسی کردند. کمی بعدتر نورالله وثوق، علی‌احمد زرگرپور، علی حکیمی هروی، نظام‌الدین شکوهی، اسحاق حسینی و محمد‌آصف فکرت که از هرات به مشهد مهاجرت کرده بودند، اشعاری در مورد مشکلات مهاجرت به زبان فارسی سرودند.[۷] در سپیده دم دهۀ ۱۳۶۰ش شب شعر و برنامه‌های مختلط سیاسی و ادبی توسط برخی احزاب و مراکز فرهنگی در مشهد اجرا می‌شد.[۸]
در اواخر دهۀ شصت شمسی در برخی مطبوعات ایرانی، آثاری از نسل دوم مهاجرین افغانستانی به چاپ می‌رسید. آثار پراکندۀ شاعران مهاجر اولین‌بار در مجموعۀ «ضریح آفتاب» (حوزه هنری، ۱۳۶۸ش)، سپس در مجموعۀ «هوای حرم» (حوزه هنری، ۱۳۶۹ش)، مجموعۀ «نافلۀ باران» (حوزه هنری، ۱۳۶۹ش) و مجموعۀ «فصل فراق» (حوزه هنری، ۱۳۶۹ش) منتشر شد و توجه ادیبان ایرانی را به‌خود جلب کرد. اولین مجموعۀ شعر شاعران مهاجر افغانستان با عنوان «اشک قلم» با آثار ۳۸ شاعر شامل سروده و قطعۀ ادبی در ۱۳۶۹ش از سوی انجمن اسلامی شعرای مهاجر افغانستان منتشر شد.[۹]
در بخش خاطرات و قطعه ادبی، اولین آثار مهاجرین در همان اواخر دهۀ پنجاه در برخی از نشریات همانند پیام مهاجر منتشر شده است. اولین شبه‌داستان‌های مهاجرین به‌صورت پراکنده در اوایل دهۀ شصت در برخی از مطبوعات مهاجرین منتشر شده‌اند، اما ادبیات داستانی مهاجرت، در اواسط دهۀ شصت همزمان با دوران دفاع مقدس، از درون همان آثار قبلی بوجود آمد. در اواخر دهۀ شصت فعالیت این بخش گسترش یافت که در سال ۱۳۷۵ش منجر به انتشار اولین مجموعۀ ادبیات داستانی مهاجران شد.[۱۰]
در دیگر کشورها بار ادبیات مهاجرت را کسانی به دوش داشتند که از افغانستان و ایران یا مواردی از پاکستان به آن کشورها مهاجرت کرده بودند، اما در آن کشورها نسل‌های جدید مهاجرین به شعر و داستان روی نیاوردند و جریان جدیدی ایجاد نشد.[۱۱]
انواع ادبیات مهاجرت افغانستان
ادبیات مهاجرت افغانستان شامل آثار منظوم و منثور است که هر کدام به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود. ادبیات مهاجرت به اشکال شعر، سرود، دوبیتی، رباعی، نمایشنامه، داستان کوتاه و بلند، قطعۀ ادبی، طنز، حسب‌حال، نامه و خاطرات تجلی کرده است؛ [۱۲] که از میان آنها شعر، داستان و خاطره، جایگاه برتری دارند.
شعر
بخش بسیار مهمی از ادبیات مهاجرت افغانستان را انواع شعر تشکیل می‌دهد. شعر مهاجرت بسیار کاربردی و محتواگرایانه است که نمونه‌های بارز آن در اشعار بسیاری از شاعران به‌چشم می‌آید و به‌شکل سرود، ترانه، دوبیتی، رباعی، قصیده و شعر‌نو سروده شده است.[۱۳]
داستان
اولین مجموعۀ داستان مهاجرت به‌نام «مهاجران فصل دلتنگی» با ۱۴ داستان از ۱۲ نویسنده در ۱۳۷۵ش توسط حوزۀ هنری در تهران منتشر شد.[۱۴] قبل از آن، آثار گوناگونی از نویسندگان افغانستان در برخی از مطبوعات مهاجرین چون هفته‌نامۀ وحدت و هفته‌نامۀ فریاد عاشورا منتشر شده بود.[۱۵]
در طول دهۀ هفتاد شمسی، در این زمینه آثار زیادی تولید و در نشریات، وب‌سایت‌ها و به‌صورت کتاب منتشر شد. در ارتباط با مهاجرت رمان‌هایی نیز نوشته شده است از جمله «زمستان» از سید ضیا قاسمی و «اینک دانمارک» از محمد‌آصف سلطان‌زاده و حتی بادبادک‌باز از خالد حسینی.[۱۶]
خاطره
خاطره‌نویسی دربارۀ مهاجرت سابقۀ طولانی ندارد و در ابتدا چندان مورد توجه قرار نگرفت. با این حال، در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ شمسی، آثار محدودی در نشریات مهاجران منتشر شد. در دهۀ ۸۰شمسی، با گسترش وبلاگ‌نویسی، فضایی برای نوشتن خاطرات شخصی از مهاجرت فراهم شد و بسیاری از جوانان تجربیات خود را در وبلاگ‌ها به اشتراک گذاشتند. همچنین، در برخی وب‌سایت‌ها مانند تسنیم و دیاران نیز مطالب پراکنده‌ای در این زمینه وجود دارد. برخی اشخاص در کتاب‌های خاطرات خود به مهاجرت نیز پرداخته‌اند. «کتاب وطن‌دار» از محمدسرور رجایی (خاطرات مهاجرت به ایران) از جمله آثار مکتوب در این زمینه است که در ۱۴۰۱ش در تهران توسط جام‌جم منتشر شده است.[۱۷] همچنین «از هری‌رود تا زاینده‌رود» از داوود عرفان نیز خاطرات مهاجرت به ایران است.[۱۸]
جغرافیای ادبیات مهاجرت
ادبیات مهاجرت افغانستان از نظر جغرافیایی به چهار کانون مهم تقسیم می‌شود که هر یک در این جریان ادبی کم‌وبیش نقش دارند:
ایران
در ایران، ابتدا مهاجرانی به ادبیات مهاجرت پرداختند که در افغانستان نیز به ادبیات گرایش داشتند، اما به‌تدریج نسل جدیدتری نیز به این گونۀ ادبی توجه کردند که متولد افغانستان بودند، ولی سابقۀ فعالیت ادبی نداشتند. این‌ها تحت تاثیر فضای ادبی و آشنایی با ادبیات و شعر فارسی رایج در ایران وارد عرصۀ ادبیات شدند و تحت تاثیر همین فضا قرار داشتند. به‌صورت طبیعی این گروه گرایش کمتری به ادبیات سنتی و ارتباط بیش‌تری با ادبیات جدید ایران داشتند. با گسترش این فضا، ایران به کانون ادبیات مقاومت و ادبیات مهاجرت افغانستان تبدیل شد.[۱۹]
شعر و ادبیات مهاجرت افغانستان در ایران در محتوا و شکل تحت تاثیر ادبیات ایران بعد از انقلاب اسلامی قرار داشته است. نخستین ارتباطات شاعران مهاجر با شاعران ایرانی در حوزۀ هنری مشهد شکل گرفت و شاعران جوان و انقلابی دو کشور با یکدیگر آشنا شدند. در اشعار این شاعران مضامینی مطرح شد که تا آن زمان در شعر فارسی بی‌سابقه یا کم‌سابقه بود، از جمله دفاع مقدس، نگاه نوین به واقعه عاشورا و دیگر وقایع مذهبی چون مبعث، غدیر، نیمه شعبان، عدالت‌خواهی اسلامی، گرایش به جهان‌وطنی اسلامی و تغییر مسیر مدح شاهان به ستایش پیامبر اسلام، اهل‌بیت، پشگامان دین، مراجع دینی، قهرمانان ملی و ارزش‌های اخلاقی چون شهادت، ایثار، نوع دوستی و برادری دینی. در فرم شعر، بیشترین تأثیر از شعر نئوکلاسیک دیده می‌شد، در حالی که شعر مهاجرت در آن سال‌ها عمدتاً در قالب‌های کلاسیک سروده می‌شد.[۲۰]
در ادبیات داستانی، مهاجران تحت تأثیر ادبیات داستانی ایران به نگارش داستان روی آوردند، در حالی که پیش از آن هیچ سابقه‌ای در این زمینه نداشتند. داستان‌های مهاجرت از نظر فرم و محتوا، به‌ویژه در توجه به معنویت، ارتباط نزدیکی با ادبیات انقلاب اسلامی ایران داشتند.
کانون‌های ادبی مهاجران در ایران در شهرهای مختلفی چون مشهد،[۲۱] قم، تهران، اصفهان، اراک و محلات فعال بودند و اشخاص معروفی در این کانون‌ها پرورش یافتند.[۲۲]
پس از سقوط طالبان به رهبری ملا عمر در سال ۱۳۸۰ش، بسیاری از شاعران و نویسندگان مهاجر به میهن خود بازگشتند، در حالی که برخی دیگر به کشورهای غربی و اروپایی عزیمت کردند. امروزه، برخلاف گذشته، شمار کمی از شاعران و نویسندگان افغانستانی در ایران ساکن هستند. همان‌گونه که ادیبان افغانستانی از داخل افغانستان به نقاط مختلف جهان پراکنده شده‌اند، ادیبان مهاجر پرورش یافته در ایران نیز به سراسر دنیا آواره گشته‌اند.[۲۳]
بعد از سقوط دولت جمهوری اسلامی افغانستان تعدادی از اهل ادب به ایران نیز برگشتند. اما با تعطیل شدن بخش از کارها و نشریات، دیگر فرصت سال‌های گذشته فراهم نیست.[۲۴]
پاکستان
شاعران افغانستانی که به پاکستان کوچیدند واپسین بارقه‌های شعر و ادبیات مهاجرت افغانستان در آن مناطق بودند و با وفات یا مهاجرت این افراد، ادبیات افغانستان نیز از آن کشور کوچید. خلیل‌الله خلیلی شاخص‌ترین چهرۀ ادبیات افغانستان از این دسته بود. برخی افراد مرتبط با احزاب سیاسی همانند عبدالاحد تارشی و دلجو حسینی نیز در نشریات مهاجرین در پاکستان آثاری منتشر می‌کردند.
بعد از آغاز جنگ‌های داخلی بین دولت مجاهدین به ریاست برهان‌الدین ربانی و احزاب مخالف چون حزب وحدت اسلامی به رهبری عبدالعلی مزاری، حزب اسلامی به رهبری گلبدین حکمتیار و جنبش ملی اسلامی به رهبری عبدالرشید دوستم در ۱۳۷۱ش و به‌خصوص در دورۀ طالبان به رهبری ملا عمر از حدود ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۰ش، بسیاری از چهره‌های ادبی به پاکستان مهاجرت کردند. در نتیجه ادبیات مهاجرت در پاکستان یکدفعه به‌صورت جدی ظهور کرد. اما تداوم و پایداری نداشت؛ چون برخی از این اشخاص بعد از سقوط طالبان در سال 1380 به کشور بازگشتند و برخی در همان سال‌ها به کشورهای مختلف دنیا مهاجرت کرده و دیگر بازنگشتند.[۲۵]
اروپا و آمریکا
بعد از کودتای ۱۳۵۷ش، ادیبان افغانستان در کشورهای اروپایی به صورت پراکنده حضور یافتند و در همان زمان آثاری را در آن کشورها تولید کردند که نمونۀ فعال آنها حلیم تنویر در هلند و عتیق رحیمی در فرانسه بود. بعد از سقوط نجیب‌الله تعداد دیگری به مهاجرین اولیه در آن کشورها ملحق شدند. در آنجا هم جریان قابل توجه شکل نگرفت. برخی از این افراد بعد از سقوط طالبان به کشور بازگشتند.[۲۶]
همچنین در آمریکا و کانادا نویسندگان و شاعرانی از دورۀ اول مهاجرت زندگی می‌کردند و نشریاتی نیز داشتند.[۲۷] یکی از این افراد عارف فرمان ساکن سوئد است که فضای پسا استعماری را در رمان سبز، سرخ و آبی به تصویر کشیده است و دوگانه غرب و شرق را صورت‌بندی کرده است.[۲۸]
تعداد قابل توجهی پس به قدرت رسیدن طالبان در سال 1400ش به آن کشورها مهاجرت کردند. چون در کشورهای مختلف پراکنده هستند، درخشش جریانی ندارند.[۲۹]
آثار ادبیات مهاجرت افغانستان
کتاب‌ها
اولین کتابی که در حوزۀ ادبیات مقاومت و مهاجرت در ایران چاپ شده است مجموعۀ «شعر سرخ» ع. کابلی (سیدعسکر موسوی) است که در ۱۳۵۸ش در ایران (قم) منتشر شد. به مرور زمان کتاب‌های زیادی به‌خصوص در ایران به چاپ رسید از جمله «شعر مقاومت افغانستان» دفتر اول در ۱۳۶۹ش، «شعر مقاومت افغانستان» دفتر دوم، «مردان برنو» از سیدنادر احمدی، «سوگنامۀ بلخ» از سید ابوطالب مظفری، «پیاده آمده بودم» از محمد‌کاظم کاظمی، «صبح در زنجیر» به کوشش کاظمی، «خاکستر صدا» از فضل‌الله قدسی، «وقتی کبوتر نیست» از شریف سعیدی، «مهاجران فصل دلتنگی» و «میراث شهرزاد» به کوشش سیداسحاق شجاعی، «سنگ ملامت» به کوشش جواد خاوری و علی پیام، [۳۰] مجموعه داستان «جای خالی گلدان» از تقی واحدی، ۱۳۸۲ش و مجموعه داستان «تویی که سرزمینت این‌جا نیست» از محمد‌آصف سلطان‌زاده.[۳۱]
مجلات و نشریات
خاستگاه جراید مرتبط با ادبیات مهاجرت افغانستان نیز ایران اسلامی بوده است و آغازگر آن نشریۀ پیام مهاجر در ۱۳۵۸ش.[۳۲] اولین داستان‌های چاپ شده مهاجرین در ایران در نشریۀ جوالی (ارگان بخش کارگری کانون مهاجر) منتشر شده است. داستان «مرگ در غربت» در شمارۀ دوم نشریۀ جوالی (سنبله/شهریور 1358ش)، داستان «چشم به راه» در شمارۀ سوم آن نشریه (حوت/اسفند 1358ش) و داستان «در کوره پزخانه» در شمارۀ چهارم آن نشریه (سرطان/مردادماه 1359ش) از نویسنده یا نویسندگان نامعلوم نشر شده است. در شمارۀ 19 این نشریه (میزان/مهرماه 1359ش) داستان‌واره گرگ و در شمارۀ 26 (سرطان/تیرماه 1360ش داستان (خاطره‌ای) با عنوان «جمعه سرخ» نشر شده است.[۳۳]
نشریه پیام مستضعفین که اولین شمارۀ آن در ماه سرطان/تیرماه 1358ش منتشر شده است، به ادبیات توجه ویژه داشت و از شمارۀ دوم (اسد/مرداد 1358ش) چاپ اشعار حماسی را آغاز کرده و تا آخرین شماره خود ادامه داده است. این مجله در شماره‌های67 و 68 (جوزا و سرطان 1366ش) اولین مرتبه داستانی با عنوان «مرثیۀ عشق» به چاپ رسانده است. در شماره‌های 69 و 70 (سرطان 1367ش) نیز دو داستان با عنوان‌های «دختر قهرمان» و «شاگرد ممتاز» چاپ کرده است.[۳۴]
مجلۀ حبل‌الله از نشریات اولیۀ مهاجرین در ایران از اولین شمارۀ خود در 1363ش با چاپ شعر، داستان و خاطره به ادبیات توجه ویژه داشته است. این مجله در هر شماره اشعاری به چاپ می‌رساند، اما چاپ داستان را از شمارۀ 38 و در ماه اسد/مردادماه 1366ش با چاپ «داستان روستا» آغاز کرد و بعد از آن تقریباً در هر شماره داستانی از نویسندگان مقیم ایران چاپ کرده است؛ از جمله تقی واحدی.[۳۵]
بعد از آن هفته‌نامۀ وحدت وابسته به حزب وحدت اسلامی افغانستان، در این راه پیشگام بوده است.[۳۶] در دهه‌ی هفتاد شمسی، نشریات ادبی متعددی در ایران پدید آمدند که به ادبیات مهاجرت و ادبیات مقاومت افغانستان پرداختند. از جمله این نشریات گلبانگ (نخستین نشریه ادبی مهاجران افغانستان)، فصلنامه دُرّ دری، فصلنامه سراج، خط سوم، بامیان، بلاغ، هفته‌نامه فریاد عاشورا، هفته‌نامه بنیاد وحدت، ماهنامه صراط، هفته‌نامه همبستگی، فجر امید، و مجله امین است که در بازتاب ادبیات مهاجرت به‌صورت مستقیم و غیر مستقیم نقش داشتند. مجله ادبیات معاصر نیز از سال 1394ش در کابل فعال شد که بخش‌های آن به ادبیات مهاجرت اختصاص یافته است.[۳۷]
علاوه برآن، نشریات دیگری همچون پیام خون (از حزب جمعیت اسلامی افغانستان)، استقامت (از حرکت اسلامی افغانستان)، ارمغان فرهنگ (پیشاور، ۱۳۷۶ش)، خراسان (آمریکا، ۱۳۶۶ش)، زرنگار (کانادا)، دانا (پیشاور، ۱۳۷۳ش)، دیوه (آلمان، ۱۳۷۴ش)، سپیدی (پیشاور، ۱۳۶۳ش)، نیز به ادبیات مهاجرت و مقاومت توجه نشان دادند.[۳۸]
تشکل‌های ادبیات مهاجرت افغانستان
اولین‌بار در ۱۳۶۳ش توسط شاعران مهاجر یک مجمع فرهنگی در گلشهر مشهد ایجاد شد.[۳۹] در ۱۳۶۵ش انجمن اسلامی شعرای انقلاب اسلامی افغانستان توسط اعضای مجمع گلشهر تشکیل شد. در ۱۳۶۸ش جمعی از شاعران جدید با برخی از شاعران قدیمی، انجمن شاعران انقلاب اسلامی افغانستان را در مشهد بنیاد نهادند.
در اواخر دهۀ شصت دفتر هنر و ادبیات انقلاب اسلامی افغانستان، در مشهد با مسئولیت محمد‌کاظم کاظمی و سپس در شهر قم و تهران در اوایل دهۀ هفتاد شمسی با حمایت حوزۀ هنری تشکیل شد. نسل‌های بعدی ادبیات مهاجرت اغلب از دفتر ادبیات تاثیر گرفتند. در ۱۳۷۶ش موسسه فرهنگی دُرّ دری با حمایت مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان تشکیل شد که تا هنوز فعال است و سهم عمده‌ای در پرورش ادیبان نسل‌های بعدی مهاجرت دارد.
بعدا «کانون ادبی و فرهنگی کلمه» در قم، «خانۀ ادبیات افغانستان» در تهران، «خانۀ ادبیات مستقل افغانستان» در اصفهان، «انجمن آیینی مشکات» در تهران، «انجمن هنر و ادبیات آیینی افغانستان» در قم، تشکیل شدند.
«مرکز تعاون افغانستان» در پاکستان، «اتحادیه فرهنگی صلصال» در سوئد و تشکلات پراکنده‌ای در کانادا، آمریکا، اروپا و استرالیا نیز در رونق دادن به ادبیات مهاجرت کمک کردند.[۴۰]
همایش‌ها
در دهۀ شصت و هفتاد شمسی همایش‌ها، نشست‌ها، کنگره‌ها و شب‌های شعر بسیاری در ایران و گاهی در برخی از کشورهای دیگر برگزار می‌شد که اغلب بازتاب‌دهندۀ ادبیات مهاجرت و مقاومت بود؛ «کنگرۀ شعر و قصه طلاب» و «مجمع شعر انقلاب اسلامی افغانستان» توسط نماینده‌گی رهبر جمهوری اسلامی ایران در امور افغانستان، در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌شد.[۴۱]
بعدها جشنوارۀ قند پارسی در تهران که نهمین دورۀ آن در ۱۳۹۶ش در تهران، جشنوارۀ هزار و یکشب که ششمین دورۀ آن در ۱۳۹۶ش در کابل و جشنواره‌های پراکنده دیگری در شهرهای مختلف جهان برگزار شده است.[۴۲]
سایت‌ها و وبلاگ‌ها
برخی وب‌سایت‌های ادبی در حوزۀ معرفی ادبیات افغانستان و ادبیات مهاجرت فعال هستند، از جمله «وطن ادب» و «کابلستان». [۴۳]
پانویس
- ↑ نیکوبخت و چهرقانی پرچلویی، «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، 1383ش، ص88.
- ↑ موسوی و حسینی، «فضای پسا استعماری در ادبیات مهاجرت افغانستان»، دو فصلنامه علمی پارسی معاصر، 1399ش، ص402.
- ↑ . کیا، «ادبیات مهاجرت و ادبیات در مهاجرت»، وب‌سایت گوهر مکتوب (انجمن داستان.
- ↑ . نیکوبخت، «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، 1386ش، ص95؛ ثروتی، مویه‌های پامیر، شعر فارسی در افغانستان امروز، 1386ش، ص22.
- ↑ . نیکوبخت، «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، 1386ش، ص38.
- ↑ . کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، 1373ش، ص24.
- ↑ . کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، 1373ش، ص24.
- ↑ . حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص64.
- ↑ . کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، 1373ش، ص25.
- ↑ . حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص65.
- ↑ . کاظمی، «شعر مقاومت در افغانستان»، 1384ش، ص121.
- ↑ . کاظمی، «شعر مقاومت در افغانستان»، 1384ش، ص121.
- ↑ . کاظمی، «کارنامه شعر هجرت در ایران اسلامی»، 14، 1373ش، ص23.
- ↑ . شجاعی، مهاجران فصل دلتنگی، 1375ش، ص7.
- ↑ . فیاض، «ادبیات مقاومت»، 1397ش، ص399.
- ↑ . کریمی، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، پاییز 1399ش، ص101.
- ↑ . رجایی، وطن‌دار، 1401ش، ص4.
- ↑ . عرفان، از هری‌رود تا زاینده‌رود، 1401ش، ص3.
- ↑ . کاظمی، «کارنامه شعر هجرت در ایران اسلامی»، 14، 1373ش، ص23.
- ↑ . کاظمی، «کارنامه شعر هجرت در ایران اسلامی»، 14، 1373ش، ص22؛ زرکوب، «پیشینۀ شعر مقاومت افغانستان»، 1376ش، ص58.
- ↑ فیاض، «ادبیات مقاومت»، 1397ش، ص399.
- ↑ بلخی، «سوره بچه‌های مسجد»، 1375ش، ص15؛ خاوری، پیام، سنگ ملامت، 1376ش، ص9؛ کریمی، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، 1399ش، ص101.
- ↑ حیدربیگی، «شعر پسامقاومت افغانستان»، 1395ش، ص192.
- ↑ حیدربیکی، «وضعیت ادبیات مهاجرت»، وب‌سایت حزب عدالت و آزادی.[۱]
- ↑ . فخری، «هنر آسیاب هیچ سیاستی را نمی‌چرخاند»، 1376ش، ص2.
- ↑ . حسینی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، 1402ش، ج1 و 2، ص12 و 13.
- ↑ . حسینی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، 1402ش، ج1 و 2، ص11 و 12.
- ↑ موسوی و حسینی، «فضای پسا استعماری در ادبیات مهاجرت افغانتسان»، 1399ش، ص408
- ↑ حیدربیکی، «وضعیت ادبیات مهاجرت»، وب‌سایت حزب عدالت و آزادی.
- ↑ . خاوری، سنگ ملامت، 1376، ص4؛ قدسی، خاکستر صدا، 1375ش، ص3؛ مظفری، سوگنامۀ بلخ، 1372ش، ص4.
- ↑ . خیالی خطیبی، «بازتاب وضعیت موقتی مهاجرت در زمان مکان روایی رمان‌های مهاجر افغان»، 1394ش، ص78.
- ↑ . فیاض، «رفیق روسی‌ام»، 1369ش، ص8.
- ↑ «کوره پزخانه»، شمارۀ چهار، 1359ش، ص1، 2 و 4.
- ↑ «داستان روستا»، 1366ش، ص42.
- ↑ «داستان روستا»، 1366ش، ص42.
- ↑ . فیاض، «رفیق روسی‌ام»، 1369ش، ص8.
- ↑ فیاض، «ادبیات مقاومت»، 1397ش، ص398؛ حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص67.
- ↑ . تنویر، تاریخ و روزنامه نگاری افغانستان، 1378ش، ص607.
- ↑ . حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص64.
- ↑ . حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص67.
- ↑ . حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، دانشنامۀ ادب فارسی ویژه افغانستان، 1381ش، ص68.
- ↑ . کریمی، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، پاییز 1399ش، ص99.
- ↑ . ادبیات معاصر افغانستان، وب‌سایت وطن‌ادب؛ فرهنگستان مجازی ادبیات و هنر افغانستان، وب‌سایت کابلستان.
منابع
- ادبیات معاصر افغانستان، وب‌سایت وطن‌ادب، بازدید در تاریخ: 9 بهمن 1403ش.
- باختری، واصف، «دیروز، امروز و فردای شعر افغانستان»، مجله شعر، 1373ش.
- بلخی، سید میرزا‌حسین و دیگران، سوره بچه‌های مسجد، شماره 44، تهران، حوزه هنری، 1375ش.
- تنویر، محمد‌حلیم، تاریخ و روزنامه نگاری افغانستان، هلند، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان، 1378ش.
- ثروتی، بهروز، مویه‌های پامیر، شعر فارسی در افغانستان امروز، تهران، الهدی، 1386ش.
- خاوری، جواد و علی، پیام، سنگ ملامت، تهران، حوزه هنری، 1376ش.
- خیالی خطیبی، احمد، «بازتاب وضعیت موقتی مهاجرت در زمان مکان روایی رمان‌های مهاجر افغان»، فصلنامۀ مطالعات نقد ادبی، ش 40، پاییز 1394ش.
- حجتی، حمیده، «ادبیات مقاومت افغانستان»، دانشنامۀ ادب فارسی ویژه افغانستان، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش.
- حسینی، سید موسی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، قم، صبح امید دانش، 1402ش.
- حیدربیگی، حسین، «شعر پسامقاومت افغانستان»، فصلنامه ادبیات معاصر، کابل، 1395ش.
- حیدربیگی، حسین، «وضعیت ادبیات مهاجرت»، وب‌سایت حزب عدالت و آزادی، تاریخ درج مطلب: 1 سرطان 1403ش.
- «داستان روستا»، حبل‌الله، شمارۀ 38، اسد/مردادماه 1366ش.
- رجایی، محمدسرور، وطن‌دار، تهران، جام‌جم، 1401ش.
- زرکوب، فضل‌الله، «پیشینۀ شعر مقاومت افغانستان»، فصلنامۀ درّ دری، 1376ش.
- شجاعی، سید اسحاق، مهاجران فصل دلتنگی، تهران، حوزۀ هنری، 1375ش.
- عرفان، محمد‌داوود، از هری‌رود تا زاینده‌رود، تهران، عرفان، 1401ش.
- فخری، حسین، «هنر آسیاب هیچ سیاستی را نمی‌چرخاند»، دو هفته‌نامۀ گلبانگ، 1376ش.
- فرهنگستان مجازی ادبیات و هنر افغانستان، وب‌سایت کابلستان، بازدید در تاریخ: 9 بهمن 1403ش.
- فیاض، محمد‌اسحاق، «رفیق روسی‌ام»، هفته نامه وحدت، 1369ش.
- فیاض، محمد‌حسین، «ادبیات مقاومت»، دانشنامۀ هزاره، کابل، امیری، 1397ش.
- قدسی، سید فضل‌الله، خاکستر صدا، تهران، حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375ش.
- کاظمی، محمد‌کاظم، «شعر مقاومت در افغانستان»، مجلۀ سوره، 1384ش.
- کاظمی، محمد‌کاظم، «کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی»، مجلۀ شعر، 1373ش.
- کریمی، کبری، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، فصلنامۀ رویکردهای پژوهشی در علوم اجتماعی، شمارۀ 23، پاییز 1399ش.
- «کوره پزخانه»، نشریۀ جوالی، شمارۀ چهار، 1359ش.
- کیا، بیژن، «ادبیات مهاجرت و ادبیات در مهاجرت»، وب‌سایت گوهر مکتوب (انجمن داستان)، درج مطلب در تاریخ: 2 دیماه 1391ش.
- موسوی، ام فروه و حسینی، مریم، «فضای پسا استعماری در ادبیات مهاجرت افغانستان؛ نمونۀ موردی: رمان سبز، سرخ و آبری عارف فرمان»، دو فصلنامه ادبیات پارسی معاصر، سال دهم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1399ش.
- مظفری، سیدابوطالب، سوگنامۀ بلخ، تهران، حوزۀ هنری، 1372ش.
- نیکوبخت، ناصر. «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، پژوهش‌های ادب عرفانی، ش 3، پاییز 1386ش.