اهلبیت از دیدگاه اهل‌سنت افغانستان: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
|||
| خط ۶۰: | خط ۶۰: | ||
[[خوشحال خان ختک]] یکی از سرداران و شعرای نامدار قوم پشتون در اشعار [[زبان پشتو|پشتو]] اعتقاد و عشق خود را به پنج‌تن آل‌عبا و چهارده معصوم در باور شیعه، اظهار ساخته و ضمن قصیده‌ای نام‌های دوازده امام شیعیان ر بیان کرده است. ختک در یکی از قصیده‌های خود مردانگی را ویژۀ امام علی دانسته است.<ref>کهدویی، «خوشحال‌خان ختک پشتون فارسی‌گوی»، 1389ش، ص291.</ref> | [[خوشحال خان ختک]] یکی از سرداران و شعرای نامدار قوم پشتون در اشعار [[زبان پشتو|پشتو]] اعتقاد و عشق خود را به پنج‌تن آل‌عبا و چهارده معصوم در باور شیعه، اظهار ساخته و ضمن قصیده‌ای نام‌های دوازده امام شیعیان ر بیان کرده است. ختک در یکی از قصیده‌های خود مردانگی را ویژۀ امام علی دانسته است.<ref>کهدویی، «خوشحال‌خان ختک پشتون فارسی‌گوی»، 1389ش، ص291.</ref> | ||
عایشه درانی نیز سروده‌های فراوان در مورد [[پیامبر اسلام]]، اهلبیت و امامان شیعه دارد که بیانگر عمق ارادت وی به آنها است؛ به‌خصوص [[فاطمه زهرا]] و [[امام رضا]]. عایشه درانی، در اشعار خود به‌خصوص در بخش غزل‌ها از پیامبر اسلام ، ائمة اطهار، شهیدان [[کربلا]]، علی‌اکبر و علی‌اصغر یاد کرده و از آنها طلب [[شفاعت]] کرده است.<ref> [https://farsnews.ir/af/news/13951223000677/-%D8%B9%D8%A7%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%88%DB%8C-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 «عایشه درانی بانوی شعر افغانستان»، خبرگزاری فارس.]</ref> از جمله اشعار معروف عایشه، قصیده‌ای است که با بیان [[ولایت‌پذیری در سبک زندگی|ولایت]] حضرت علی آغاز و با وصف سایر امامان شیعه و [[امامت]] حضرت مهدی فرزند امام حسن عسکری به‌عنوان امام غایب و حاضر شیعیان، ختم شده است.<ref>[https://amin91.blog.ir/1401/01/19/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%B9%D8%AC-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D9%88%D8%B4%D8%AD%D8%A7%D9%84-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%AA%DA%A9%D8%8C-%D8%B9%D8%A7%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%AF%D مرادی، «امام مهدی در کلام خوشحال‌خان ختک، عایشه درانی و حمزه شینواری»، وبلاگ در هوای عدالت.]</ref> | [[عایشه درانی]] نیز سروده‌های فراوان در مورد [[پیامبر اسلام]]، اهلبیت و امامان شیعه دارد که بیانگر عمق ارادت وی به آنها است؛ به‌خصوص [[فاطمه زهرا]] و [[امام رضا]]. عایشه درانی، در اشعار خود به‌خصوص در بخش غزل‌ها از پیامبر اسلام ، ائمة اطهار، شهیدان [[کربلا]]، علی‌اکبر و علی‌اصغر یاد کرده و از آنها طلب [[شفاعت]] کرده است.<ref> [https://farsnews.ir/af/news/13951223000677/-%D8%B9%D8%A7%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%88%DB%8C-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 «عایشه درانی بانوی شعر افغانستان»، خبرگزاری فارس.]</ref> از جمله اشعار معروف عایشه، قصیده‌ای است که با بیان [[ولایت‌پذیری در سبک زندگی|ولایت]] حضرت علی آغاز و با وصف سایر امامان شیعه و [[امامت]] حضرت مهدی فرزند امام حسن عسکری به‌عنوان امام غایب و حاضر شیعیان، ختم شده است.<ref>[https://amin91.blog.ir/1401/01/19/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%B9%D8%AC-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D9%88%D8%B4%D8%AD%D8%A7%D9%84-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%AA%DA%A9%D8%8C-%D8%B9%D8%A7%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%AF%D مرادی، «امام مهدی در کلام خوشحال‌خان ختک، عایشه درانی و حمزه شینواری»، وبلاگ در هوای عدالت.]</ref> | ||
===مناسبات اجتماعی=== | ===مناسبات اجتماعی=== | ||
| خط ۱۰۹: | خط ۱۰۹: | ||
*کهدویی، محمدکاظم، «خوشحال‌خان ختک پشتون فارسی‌گوی» در نشریۀ ادبیات تطبیقی، شمارۀ 3، سال 1389ش. | *کهدویی، محمدکاظم، «خوشحال‌خان ختک پشتون فارسی‌گوی» در نشریۀ ادبیات تطبیقی، شمارۀ 3، سال 1389ش. | ||
*«گزارشی از برگزاری سمینار علمی معنوی امام صادق و مذاهب اسلامی در کابل» ؛ وب‌سایت شفقنا افغانستان، تاریخ بازدید: 28 بهمن 1403ش. | *«گزارشی از برگزاری سمینار علمی معنوی امام صادق و مذاهب اسلامی در کابل» ؛ وب‌سایت شفقنا افغانستان، تاریخ بازدید: 28 بهمن 1403ش. | ||
*مجددی، فضل‌الله، «مراسم عاشورا در هرات»، هرات، مجله فرهنگ افغانستان، 1381ش. | *مجددی، فضل‌الله، «مراسم عاشورا در هرات»، هرات، مجله فرهنگ افغانستان، 1381ش. | ||
*مرادی، محمد، «امام مهدی در کلام خوشحال‌خان ختک، عایشه درانی و حمزه شینواری»، وبلاگ در هوای عدالت، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1401ش. | *مرادی، محمد، «امام مهدی در کلام خوشحال‌خان ختک، عایشه درانی و حمزه شینواری»، وبلاگ در هوای عدالت، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1401ش. | ||
*مسلم، امام، صحیح مسلم، بیروت، دارالکتاب العربی، 2005م. | *مسلم، امام، صحیح مسلم، بیروت، دارالکتاب العربی، 2005م. | ||
نسخهٔ ۴ مارس ۲۰۲۵، ساعت ۱۶:۴۴
اهلبیت از دیدگاه اهل‌سنت افغانستان؛ جایگاه و نقش اهلبیت پیامبر اسلام در سبک زندگی اهل‌سنت افغانستان.
اهل‌سنت در افغانستان با پیشینه‌ای غنی از فرهنگ اسلامی، از دیرباز جایگاه خاصی برای اهلبیت پیامبراکرم قائل بوده‌اند. تکریم خاندان پیامبر بر سبک زندگی، فرهنگ و تعاملات اجتماعی اهل‌سنت در افغانستان تاثیر گذاشته است. اهل‌سنت افغانستان که بیشتر پیرو مذهب حنفی هستند احترام و محبت به اهلبیت را جزء الزامات دینی و بخش جدایی‌ناپذیر از ایمان می‌دانند.
اهلبیت در منابع تفسیری و روایی اهل‌سنت
مهرورزی اهل‌سنت افغانستان به اهلبیت پیامبراکرم، متاثر از رویکرد مفسران و محدّثان اهل‌سنت به خاندان پیامبر است. از منظر مفسران اهل‌سنت، آیه تطهیر[۱] و آیه مباهله دربارۀ اهلبیت نازل شده، آنان را از هرگونه ناپاکی مبرا دانسته و پاکی مطلق آنها را تایید می‌کند.[۲] همچنین در آیه مودت[۳] از پیامبر خواسته شده است که محبت و احترام به اهلبیت خود را میان مسلمانان ترویج کند تا آنها این مهرورزی را یک مسئولیت‌پذیری دینی و معنوی بدانند. مفسران اهل‌سنت این آیه را بیانگر لزوم محبت و احترام به اهلبیت می‌دانند.[۴]
در احادیث نبوی، که در منابع روایی اهل‌سنت نقل شده است، بر پیروی از قرآن و اهلبیت به‌عنوان دو میراث گران‌بها،[۵] مرجع دینی و همچنین بر اهمیت و جایگاه والای اهلبیت و رعایت حقوق، احترام و محبت آنان تاکید شده است.[۶] پیامبر در حدیث کساء، امام علی، فاطمه، حسن و حسین را به‌عنون اهلبیت خود معرفی کرده است.[۷]
اهلبیت در آثار علمای اهل‌سنت افغانستان
علمای اهل‌سنت افغانستان که بیشتر پیرو ابوحنیفه و بعضی پیرو شافعی هستند، احترام به اهلبیت را جزء واجبات دین اسلام دانسته‌اند. ابوحنیفه، بنیان‌گذار مکتب فقه حنفی، محبت به اهلبیت را بخشی از ایمان معرفی کرده است.[۸] امام شافعی نیز در اشعار خود به وجوب محبت اهلبیت اشاره کرده است.[۹]
بسیاری از علمای حنفی افغانستان در آثار خود به جایگاه اهلبیت پرداخته‌اند. به‌عنوان نمونه، خداداد قندهاری، در کتاب «فضائل اهلبیت» محبت به این خاندان را واجب دانسته و به آیات و احادیث مختلفی استناد کرده که در شأن اهلبیت آمده است.[۱۰]
شیخ عبدالغفور افغان غزنوی در کتاب «السراج المنیف فی حبّ آل‌المصطفی» محبت به اهلبیت را جزء ایمان مسلمانان بیان کرده است.[۱۱]
مولانا محمد عثمان صدیقی (ننگرهاری) در کتاب «معارج الولایة فی حقوق آل‌البیت» به تفصیل دربارۀ حقوق اهلبیت صحبت کرده و محبت به آنان را در پیوند با آیات قرآن و احادیث معتبر دانسته است.[۱۲]
مولوی محمد انور بدخشانی در کتاب «القول السدید فی حب اهل‌البیت» تاکید کرده است که محبت و احترام به اهلبیت یکی از ارکان اتحاد مسلمانان و از پایه‌های استحکام ایمان است.[۱۳]
اهلبیت در فرهنگ اهل‌سنت افغانستان
اخلاق و تربیت دینی
محبت اهل‌سنت افغانستان به اهلبیت پیامبر اسلام، ریشه در رویکرد تربیتی آنها دارد. بسیاری از خانواده‌های اهل‌سنت افغانستان فرزندان خود را بر اساس آموزه‌های اخلاقی اهلبیت مانند صداقت، ایثار، امانت داری، عفت، تقوا، صله رحم، کرامت، عزت نفس، بخشش و احترام و احسان به والدین، تربیت می‌کنند.[۱۴]
تصوف در افغانستان، نقش اساسی در ترویج محبت به اهلبیت داشته است. محبت و ارادت طریقت‌های نقشبندیه و چشتیه به اهلبیت در دعاها، مناجات‌ها، و اشعار عرفانی آنان نمایان است.[۱۵]
در مناطقی مانند هرات و بلخ که مراکز تاریخی تصوف به شمار می‌روند، ارادت به اهلبیت بیشتر در قالب آموزه‌ها و اشعار عرفانی تجلی می‌یابد. شخصیت‌هایی مانند خواجه عبدالله انصاری، عبدالرحمان جامی و مولانا در این مناطق به نهادینه‌سازی ارادت به اهلبیت در فرهنگ مردم، اهتمام داشته‌اند.[۱۶] در مناطق پشتون‌نشین مانند قندهار و خوست، این ارادت بیشتر در چارچوب سنت‌های قبیله‌ای، آموزه‌های مذهب حنفی و آداب، بازتاب دارد.[۱۷]
آیین‌ها و مراسم
در مناطق مختلف افغانستان، از جمله کابل، هرات، بلخ، قندهار و ننگرهار مراسم‌هایی به یادبود اهلبیت با برپایی مجالس دعا و ختم قرآن در مساجد برگزار می‌شود؛ در کابل و هرات، مراسم عزاداری برای امام حسین در دهۀ اول ماه محرم و روز عاشورا با حضور گستردۀ مردم عادی، مقامات و شخصیت‌های سیاسی اهل‌سنت در تکیه‌خانه‌ها، حسینیه‌ها و مساجد شیعیان برگزار می‌شود. این مراسم شامل سینه‌زنی، تعزیه‌خوانی و ذکر مصائب امام حسین است.[۱۸]
در مزارشریف که بیشتر اقوام ازبک و تاجیک حضور دارند، جشن نوروز با آیین برافراشتن پرچم سبز برگزار می‌شود که نماد امام علی است. این آیین با نام میلۀ سخی یا «جهنده بالا» در زیارتگاه منسوب به حضرت علی برپا می‌شود و نفوذ محبت به اهلبیت در فرهنگ محلی اهل‌سنت را نشان می‌دهد.
در قندهار، مراسم میلاد پیامبر اکرم با ذکر فضایل اهلبیت همراه می‌شود. در مناطق شرقی از جمله ننگرهار نیز مراسم ذکر اهلبیت در مساجد و خانقاه‌ها برگزار می‌شود. خواندن اشعاری در مدح اهلبیت، بخش مهمی از فرهنگ اهل‌سنت افغانستان است.[۱۹]
قبل از به قدرت رسیدن طالبان در سال 1400ش، شخصیت‌های اهل‌سنت با اهدای خون به بانک خون امام حسن در دهۀ اول محرم و روز عاشورا از اهلبیت تجلیل می‌کردند.[۲۰]
زیارتگاهها
در سبک زندگی مردم افغانستان زیارت جایگاه بلندی دارد و زیارتگاه‌های متعددی مانند زیارت امام علی یا روضۀ سخی در مزار شریف، زیارت سخی در کابل، زیارت ابوالفضل در کابل، زیارت شاه دوشمشیره، زیارت سیدمحمد در قندهار، زیارت خواجه عبدالله انصاری در هرات، زیارت یحیی‌بن زید در سرپل و زیارت سلطا آقا وجود دارد که نشان‌دهندۀ احترام مردم به پیشوایان دین است. این زیارتگاهها نه تنها برای شیعیان، بلکه برای اهل‌سنت نیز مقدس هستند.[۲۱]
ادبیات و اشعار
ادبیات و اشعار عرفانی صوفیان افغانستان، سرشار از ارادت به اهلبیت است. اشعار مولانا، جامی، دهلوی و سنایی نشان‌دهندۀ این تاثیرات است.[۲۲] نسفی یکی از شاعران اهل‌سنت در تحمیدیه‌های خود با عنوان «بهاریات» در وصف پیامبر و اهلبیت با نامبردن امام حسین، امام حسن، امام زین العابدین و امام مهدی چنین می‌سراید:
نسفی، در خلال چند سروده، از فاجعۀ دردناک کربلا و ظلم و ستم اشقیا به امام حسین سخن گفته:
خوشحال خان ختک یکی از سرداران و شعرای نامدار قوم پشتون در اشعار پشتو اعتقاد و عشق خود را به پنج‌تن آل‌عبا و چهارده معصوم در باور شیعه، اظهار ساخته و ضمن قصیده‌ای نام‌های دوازده امام شیعیان ر بیان کرده است. ختک در یکی از قصیده‌های خود مردانگی را ویژۀ امام علی دانسته است.[۲۵]
عایشه درانی نیز سروده‌های فراوان در مورد پیامبر اسلام، اهلبیت و امامان شیعه دارد که بیانگر عمق ارادت وی به آنها است؛ به‌خصوص فاطمه زهرا و امام رضا. عایشه درانی، در اشعار خود به‌خصوص در بخش غزل‌ها از پیامبر اسلام ، ائمة اطهار، شهیدان کربلا، علی‌اکبر و علی‌اصغر یاد کرده و از آنها طلب شفاعت کرده است.[۲۶] از جمله اشعار معروف عایشه، قصیده‌ای است که با بیان ولایت حضرت علی آغاز و با وصف سایر امامان شیعه و امامت حضرت مهدی فرزند امام حسن عسکری به‌عنوان امام غایب و حاضر شیعیان، ختم شده است.[۲۷]
مناسبات اجتماعی
محبت به اهلبیت در افغانستان به‌عنوان حلقه‌ای مشترک میان اهل‌سنت و شیعیان افغانستان که عمدتا از قوم هزاره هستند، نقشی محوری در همبستگی اجتماعی ایفا کرده و در ارزش‌های اخلاقی و روابط اجتماعی نیز تاثیرگذار بوده است. اهلبیت به‌عنوان نمادی از عدالت و الگویی برای همزیستی مسالمت‌آمیز و مدارای اقوام و مذاهب مختلف در جامعۀ افغانستان شناخته می‌شوند.[۲۸]
شیعیان و اهل‌سنت در افغانستان، با برگزاری سمینارهای علمی و بازخوانی آموزه‌های اهلبیت با توجه به نیازهای معاصر، می‌کوشند تا زمینه‌های هم‌گرایی را در جامعه افغانستان افزایش داده[۲۹] و جامعه را به‌سوی تقویت برادری دینی، هم‌پذیری و وحدت سوق دهند.[۳۰]
در سال ۱۳۹۷ش سمینار «امام جعفر صادق و تاثیر او بر مکاتب فقهی اهل‌سنت» در کابل برگزار شد و نقش امام صادق به‌عنوان استاد ابوحنیفه مورد تاکید قرار گرفت. این رویداد با حضور علمای اهل‌سنت ازجمله ملا محمد قسیم عثمانی برگزار شد.[۳۱]
تفاوت برداشت شیعیان و اهل‌سنت از رویدادهای تاریخی مانند واقعۀ غدیر خم و کربلا نیز معمولاً در فضای عمومی افغانستان به گونه‌ای مطرح نمی‌شود که انسجام دینی مردم را تهدید کند. [۳۲]
مشارکت در راهپیمایی اربعین امام حسین
قابل توجهی از اهل‌سنت افغانستان هر ساله در راهپیمایی اربعین شرکت می‌کنند. آنها دوست دارند علمدار کاروان باشند و معمولا علمی را که به‌نام اباالفضل العباس است، به‌دوش می‌کشند.[۳۳] آنها امام حسین را پیشوای آزادگان و سرسلسلۀ پاکان و نیکان دانسته و پیاده‌روی اربعین را موجب همدلی و اتحاد بیشتر مسلمانان می‌دانند.[۳۴]
مخالفت وهابی‌ها و تکفیری‌ها با انگاره‌های اهل‌بیتی در افغانستان
وهابیت و جریان سلفی-تکفیری با نفوذ میان بخشی از اهل‌سنت در افغانستان، به رویارویی با هم‌گرایی جامعۀ افغانستان حول محبت به اهلبیت پرداخته‌اند و از این طریق، زمینه افزایش تنش‌های مذهبی را فراهم ساخته‌اند.[۳۵]
وهابی‌ها با خوانش تنگ‌نظرانه از مفاهیم دینی و مذهبی، زیارت قبور اهلبیت و برگزاری مراسم میلاد و عزاداری برای اهلبیت را بدعت می‌دانند. شاخه خراسان از جریان تکفیری داعش با حمله بر اماکن مذهبی، مساجد و زیارتگاهها، زمینه‌های هم‌گرایی و همیاری در جامعه افغانستان را به چالش کشیده‌اند.[۳۶]
پانویس
- ↑ سوره احزاب، آیه 33.
- ↑ طبری، تفسیر الطبری، 1961م، ج22، ص55.
- ↑ سوره شوری، آیه 23.
- ↑ ابنکثیر، تفسیر القرآن العظیم، 1996م، ج4، ص413.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، 2005م، ج1، ص30.
- ↑ ترمذی، سنن ترمذی، 1983م، ج5، ص621؛ مسلم، صحیح مسلم، 2005م، ج4، ص1873.
- ↑ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، 1990م، ج3، ص172.
- ↑ ابن‌ابی‌شیبۀ، المصنف، 1972م، ص54؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، 2002م، ج3، ص1103.
- ↑ شافعی، الام، 1981م، ج1، ص203؛ هیتمی، الصواعق المحرقة علی اهل الرفض والضلال والزندقة، 1997م، ص88.
- ↑ قندهاری، فضائل اهلبیت 1374ش، ص254.
- ↑ غزنوی، السراج المنیف فی حبّ آ المصطفی، 1379ش، ص135.
- ↑ صدیقی، معارج الولایة فی حقوق آل‌البیت، 1376ش، ص180.
- ↑ بدخشانی، القول السدید فی حب اهل‌البیت، 1380ش، ص57.
- ↑ فایق، تصوف و فرهنگ اسلامی در افغانستان، 2001ش، ص128.
- ↑ حکیمی، تصوف و اهلبیت، 1400ش، ص56.
- ↑ فایق، تصوف و فرهنگ اسلامی در افغانستان، 1390ش، ص128.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1346ش، ص245.
- ↑ کاظمی، فرهنگ عاشورایی در افغانستان، 1395ش، ص67.
- ↑ کهزاد، تاریخ بلخ، 1364ش، ص302.
- ↑ «اهدای خون از سوی شماری از مقام های کشور»، وب‌سایت طلوع نیوز.
- ↑ کاکر، تاریخ افغانستان 1385ش، ص145.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، کتاب ششم، بیت‌های 3903 تا 3905.
- ↑ نسفی، دیوان سیدای نسفی1382ش، ص128.
- ↑ نسفی، دیوان سیدای نسفی، 1382ش، ابیات 169-170.
- ↑ کهدویی، «خوشحال‌خان ختک پشتون فارسی‌گوی»، 1389ش، ص291.
- ↑ «عایشه درانی بانوی شعر افغانستان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ مرادی، «امام مهدی در کلام خوشحال‌خان ختک، عایشه درانی و حمزه شینواری»، وبلاگ در هوای عدالت.
- ↑ کاظمی، فرهنگ عاشورایی در افغانستان، 1389ش، ص67.
- ↑ کاظمی، فرهنگ عاشورایی در افغانستان، 1389ش، ص78.
- ↑ احمدی، نقش اهلبیت در وحدت اسلامی، 1395ش، ص104.
- ↑ «گزارشی از برگزاری سمینار علمی معنوی امام صادق و مذاهب اسلامی در کابل»؛ وب‌سایت شفقنا افغانستان.
- ↑ موسوی، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، 1397ش، دوره 14، شماره 50، صص 104-92.
- ↑ «رنج و گنج سفر اربعین شیعیان افغانستان»، خبرگزاری میزان.
- ↑ «شرکت اهل سنت از افغانستان در مراسم اربعین حسینی»، وب‌سایت تلویزیون سحر افغانسان.
- ↑ حسین‌زاده، تحلیل اختلافات مذهبی در افغانستان، 1399ش، ص32.
- ↑ احمدی، نقش اهلبیت در وحدت اسلامی، 1395ش، ص100.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن ابی‌شیبة، محمد، المصنف، قاهره، دارالمعارف، 1972م.
- ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2002م.
- ابنکثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالفکر، 1996م.
- احمدی، عبدالغفور، نقش اهلبیت در وحدت اسلامی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1395ش.
- احمدی، محمدابراهیم، هویت دینی و فرهنگی افغانستان، کابل، عرفان، 1389ش.
- «اهدای خون از سوی شماری از مقام های کشور»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: 4 قوس 1391ش.
- بدخشانی، محمدانور، القول السدید فی حب اهل‌البیت، کابل، علمی، 1380ش.
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، قاهره، دارالسلام، 1983م.
- حسین‌زاده، علی، تحلیل چالش‌های مذهبی در افغانستان، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی، 1399ش.
- «رنج و گنج: سفر اربعین شیعیان افغانستان»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 6 آبان 1398ش.
- شافعی، محمد بن ادریس، الام، بیروت، دارالفکر، 1981م.
- «شرکت اهل سنت از افغانستان در مراسم اربعین حسینی»، وب‌سایت تلویز سحر افغانستان، تاریخ درج مطلب: 13 سنبله 1402ش.
- صدیقی، محمدعثمان، معارج الولایة فی حقوق آل‌البیت، ننگرهار، ارمغان، 1376ش.
- طبری، محمد بن جریر، تفسیر الطبری، قاهره، دارالمعارف، 1961م.
- «عایشه درانی بانوی شعر افغانستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1395ش.
- غبار، میر غلام‌محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، کابل، فردوس، 1378ش.
- غزنوی، عبدالغفور افغان، السراج المنیف فی حبّ آل‌المصطفی، هرات، دارالسلام، 1379ش.
- فایق، سید یوسف، تصوف و فرهنگ اسلامی در افغانستان، کابل، عرفان، 1380ش.
- قندهاری، خداداد، فضائل اهلبیت، کابل، ستاره، 1390ش.
- کاظمی، محمدکاظم، فرهنگ عاشورایی در افغانستان، مشهد، سپیده‌باوران، 1389ش.
- کهزاد، احمد علی، تاریخ بلخ، کابل، مؤسسه مطبوعاتی بلخ، 1364ش.
- کهدویی، محمدکاظم، «خوشحال‌خان ختک پشتون فارسی‌گوی» در نشریۀ ادبیات تطبیقی، شمارۀ 3، سال 1389ش.
- «گزارشی از برگزاری سمینار علمی معنوی امام صادق و مذاهب اسلامی در کابل» ؛ وب‌سایت شفقنا افغانستان، تاریخ بازدید: 28 بهمن 1403ش.
- مجددی، فضل‌الله، «مراسم عاشورا در هرات»، هرات، مجله فرهنگ افغانستان، 1381ش.
- مرادی، محمد، «امام مهدی در کلام خوشحال‌خان ختک، عایشه درانی و حمزه شینواری»، وبلاگ در هوای عدالت، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1401ش.
- مسلم، امام، صحیح مسلم، بیروت، دارالکتاب العربی، 2005م.
- موسوی، سید امیر، «نگاهی به دو جریان اصلی سلفیه و امکان همزیستی آنها با دیگر مذاهب اسلامی»، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، تهران، دانشگاه مذاهب اسلامی، دوره 14، شماره 50، اسفند 1397ش.
- نسفی، دیوان سیدای نسفی، تصحیح و تعلیقات حسن رهبری، تهران، الهدی، 1382ش.
- نیشابوری، حاکم، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالکتاب العربی، 1990م.
- هیتمی، ابن‌حجر، الصواعق المحرقة علی اهل الرفض والضلال والزندقة، بیروت، دارالمعرفه، 1997م.